Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
5.2.
 
Qadimgi Turk manbalari 
Qadimgi Turk manbalari orasida XVII asrda Sibir h’amda Mwg’ilistonda, 
Oltoy h’amda Wzbekistonda topilgan runiy bitiklar aloh’ida qiymatga ega. Bu 
ё
zuvlarning etti guruh’i – Lena – Baykalbwyi bitiklari, Enisey, Mwg’uliston, 
Oltoy, Sharqiy Turkiston, Wrta Osi
ё
bitiklari malum. Bu bitiklar Wzbekiston 
xalqlarining arablar istilosi arafasidagi ijtimoiy-si
ё
siy h’amda madaniy h’a
ё
tini 
wrganishga 
ё
rdam beradi. 
5.2.1.
Enisey bitiklari
Enisey bitiklari mashh’ur rus xaritashunos olimi S.U.Remezov (taxminan 
1642-1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Enisey h’avzasi (h’ozirgi Xakas 
avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. Undan keyin bu h’aqda shvktsiyalik h’arbiy 
asir F.Stralenberg (Tabbert) malumot beradi. U Enisey h’avzasidagi qabrtoshlardan 
toshga wyib 
ё
zilgan notanish xatlarni topgan. Bu 
ё
zuv h’aqidagi malumotlar 
birinchi marta wtgan asrning birinchi choragida “Cibirskiy vestnik” jurnalida elon 

---

39
qilindi. 1889 yili fmn olimlari Eniseydan topilgan 
ё
zma 
ё
dgorliklar xaritasini 
tuzdilar. 
5.2.2.
 
Mwg’ulistondan topilgan bitiklar 
Mwg’ulistondan topilgan bitiklar orasida Twnyuquq, Kul tegin, Bilga xoqon 
va Ongin muh’im wrin tutadilar. 
Twnyuquq bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-sharqda, Bain Tsokto 
manzilida joylashgan va ikkinchi turk xoqonligining asoschisi Eltarish xoqonning 
(681-691-yy.) maslah’atchi sarkarda Twnyuquqqa atalgan va 712-716 yillari 
ё
zilgan. 1897- yili rus olimi D.A.Klements (1848-1914) va uning xotini Elizaveta 
Klementslar tarafidan ochilgan, V.V.Radlov (1899 y.), V.Tomsen (1922 y.), 
X.Sheder (1924 y.), D.Ross (1930 y.) h’amda G.Aydarov (1971) tarafidan yaxshi 
wrganilgan va matni nemischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan 
chop etilgan. Obida G’.A.Abdurah’monov h’amda A.Rustamov tomonidan wzbek 
tiliga qisqacha tarjima qilingan (1982 y.). 
Kul tegin bitigi. Bilga xoqonning (716-734 yy.) inisi Kul tegin (731- yili 
vafot etgan) sharafiga 
ё
zilgan. Mwg’ulistonning Kosho Tsaydan vodiysida 
Kwkshin Wrxun dar
ё
si bwyidan rus arxeolog va etnograf olimi N.M.Yadrintsev 
(1842-1894 yy.) tomonidan 1889 yili topilgan. 
Bitik V.V.Radlov (1891 y.), A.Xeykel (1892 y.), V.Tomsen (1896 y.), 
P.M.Melioranskiy (1897 y.), X.Sheder (1924 y.), S.E.Malov (1951 y.), G.Aydarov 
(1971 y.)lar tomonidan nemischa, frantsuzcha, ruscha tarjimalarda chop etilgan. 
G’.A.Abdurah’monov va A.Rustamov tomonidan wzbek tiliga qilingan qisqacha 
tarjimasi (1982 y.) h’am bor. 
Bilga xoqon bitigi. Kul tegin bitigidan 1 km janubi-g’arbda - Kwkshin 
Wrxun dar
ё
si h’avzasida topilgan bu obida 735 yili bitilgan. Uni V.V.Radlov, 
S.E.Malov, P.M.Melioranskiy va V.Tomsen tomonidan wrganilgan va chop 
etilgan. 
Ongin bitigi Mwg’ulistonning Kosho Tsaydan vodiysidan topilgan va 
kimga atalganligi aniq malum emas. Bazi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga 
olingan Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qwyilgan (735 y.), 
boshqa fikrga kwra Qopag’on xoqonga (691-716-yy.), yana bir malumotga 
(J.Klosson) qaraganda Bilga xoqonning h’arbiy boshliqlaridan Alp Eletmish 
(taxminan 731 yilda wlgan) sharafiga qwyilgan. 
Obida 1892 yili V.V.Radlov tarafidan (estompaji) va 1957 yili J.Kloson 
tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadqiqot bilan nashr qilingan.
Bulardan tashqari, Qarabalsag’un shah’ri (Ulan-Batordan taxminan 400 km 
janubda joylashgan qadimiy shah’ar) xarobalaridan, Xayto Tamir, Chwyren, 
Beyshin-Udzur, Bayan-Xwngur va boshqa joylardan topilgan 
ё
zuvlar h’am 
muh’imdir. 
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi dar
ё
lari, Qwshog’och 
h’amda tog’li noh’iyalaridan topilgan bitiklarni aytib wtish mumkin. Bular Wrxun-
Enisey bitiklaridan fvrqli wlaroq, etnografik materialga boydir. Oltoydan topilgan 
ё
zuvlar P.M.Melioranskiy, E.R.Tenishev, A.K.Borovkov, K.Seydakmatov, 
V.M.Nadelyaev h’amda D.D.Vasilev tomonidan elon qilingan. 

---

40
Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon voh’asidagi g’orlarga 
joylashgan ibodatxona devorlariga 
ё
zilgan bitiklar aloh’ida wrin tutadi. Bitiklar 
V.Tomsen tarafidan chop qilingan. 
Qozog’iston h’amda Qirg’izistonda topilgan bitiklar (asrimizning 60-70- 
yillarida topilgan) h’ali chuqur wrganilmagan. Bular orasida Talas voh’asidagi 
(Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqwrg’on, Urjor, Sirdar
ё
, 
İ
la, Olma Ota, 
Tolg’ar, Tinbas va h’okazo) topilgan bitiklar muh’im ilmiy ah’amiyat kasb etadi. 
Qozog’iston h’amda Qirg’iziston h’ududidan topilgan bitiklarning bazilari 
S.Sodiqov, M.E.Masson, A.N.Bernshtam, A.S.Omanjolov, G.Musaboev, Ch. 
Jumag’ulov h’amda G.Karag’ulovalar tomonidan elon qilingan. 
Qadimiy turk runik 
ё
zuvlari (asosan sopol idishlarga 
ё
zilgan) Farg’ona, 
Oloy vodiysi h’amda Janubiy Wzbekiston va Tojikiston h’ududidan, yani 
Bekobod, 
İ
sfara, Marg’ilon, Farg’ona, Andijon, Quvasoy, Wsh, Wzgand, 
Kofirnih’on, shuningdek Swg’ddan h’am topilgan va A.N.Bernshtam, 
B.A.Litvinskiy, V.A.Bulatova, E.R.Tenishev, Yu.A.Zadneprovskiy tarafidan 
wrganilgan. 
Umuman, qadimiy turk runik 
ё
zuvlari xalqimiz tarixini 
ё
ritishda juda 
qimmatli manbadir.