Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
72
Xoja Ubaydulla Ah’ror wz davrining badavlat, boobrw kishisi bwlib, 
mamlakatning iztimoiy-siёsiy h’aёtida katta nufuzga ega bwlgan. Uni shu darajaga 
etkazgan omillardan biri uning qwlida twplangan katta er-suv va mol-mulk bwldi. 
Tarixiy manbalarning guvoh’lik berishicha, uning 300 jufti nov (bir juft h’wkiz 
ёrdamida h’aydab ekiladigan er) eri, shah’arlarda   timlari (usti ёpiq bozor), 
dwkonlari, h’ammomlari, karvonsaroylari, tegirmonlari, moyjuvozlari bwlgan.   
Xoja Ubaydulla Ah’ror marifatli va raiyatparvar kishi edi. Daromadning bir 
qismini xayrli ishlarga sarflagan, xalq manfaatini h’imoya qilgan. Masalan, 1463 
yili Temuriyzoda Umarshayx Mirzo Toshkent xalqidan katta miqdorda xiroj talab 
qilganda, Xoja Ubaydulla Ah’ror uni wz h’isobidan twlab yuborgan; 
h’unarmandlar va bozor ah’lidan olinadigan tamg’a solig’iga qarshi chiqqan, uning 
wzi va mulki barcha soliqlardan ozod qilinganiga qaramay, ayrim yillari h’amma 
qatori xiroj, ushr va boshqa soliqlar maunoti devoniya va navoibi sultoniya twlab 
turgan. 
Xoja Ubaydulla Ah’ror h’ar yili Sulton Ah’mad Mirzo (1458-1494 yy. 
Movarounnah’r h’ukmdori)ning devoniga 80 ming man (4,32 kg.ga teng) g’allani 
xiroj wrnida yuborib turgan; yiliga unga xirojning bir qismini – 10 ming kumush 
tanga berib turgan. 
Xoja Ubaydulla Ah’rorga tegishli vasiqa, vaqfnoma va boshqa  h’uquqiy 
h’ujjatlar h’ali boshqa erlardan h’am topiladi. Lekin O.D.Chexovich nashr 
qilganlarning wzi h’am Wzbekistonning XU-XU1 asr boshidagi ijtimoiy-iqtisodiy 
ah’volini wrganishda birinchi darajali manba bwlib xizmat qiladi. Quyida ikkita 
h’ujjat mazmunini keltiramiz: 
VASİQA 
Alloh’ jumlai jah’on egasidir, uning shon shavkati yuqori bwlsin! (Hijriy) 
859 yil jumodi ul-oxir oyining 12- kuni. 
Bayramxwja wg’li Hasan, mulkiga mutasaddiy bwlishga h’aq-h’uquqi 
bwlgan h’olda, dedi: “Samarqandning Swzangaron kwchasida joylashgan ikki 
xonalik uyimni, tah’oratxona va ayvoni bilan, Ubaydullaxoja Jaloliddin 
Mah’mudga sotdim. 
Mazkur h’ovli-joyning g’arb tarafi oliyjanob, h’urmat-eh’tiromga loyiq 
bwlgan olg’uvchining dwkoni bilan tutash, shimoliy tarafi podshoh’lik erlari va 
qisman Amir Shermuh’ammad xojaning uyi bilan, sharqi-janub tarafdan esa xalqa 
kwchalar bilan tutashdir. 
Ushbu mulkni, barcha h’aq-h’uquqlari bilan, h’ozirda muomalada bwlgan 
1500 dinori adliyaga
23
 sotdim.  
Mazkur sado-sotiqning kafilligi wzimning zimmamda. 
Savdo quyidagi shaxslarning guvoh’ligida bwldi: 
Abu Mansur Muh’ammad; 
Sadulla Muh’ammad al-İspijobiy; 
Ah’mad Ali al-Xorazmiy; 
Xoja Sulton Jah’ongir wg’li; 
Bayramshoh’ Junayd Ramazon wg’li. 
                                                 
23
 Динори адлия – Мирзо Улуғбек даврида зарб этилган олтин танга пул, вазни 4,4 гр.га тенг.
 

---

 
73
Hammasi bwlib 26 guvoh’.”
24
 
 
8.3. Fors tilining tarixiy manbalarda tutgan wrni 
Forsiy tilning tarixiy manbalarda tutgan wrni. 
Forsiy tildagi tarixiy manbalar. 
Forsiy tildagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va ah’amiyati. 
 
8.3.1. Forsiy tilning tarixiy manbalarda tutgan wrni 
 
Arab xalifaligining siёsiy, iqtisodiy va h’arbiy qudratining  zaiflashuvi va 
mah’alliy h’okimlarning kuchayishi asta-sekin markaziy h’ukumat nomigagina 
Bag’dodda bwlib, uning wlkalardagi noiblari deyarli mustaqil davlatlar sifatida 
faoliyat kwrsata boshladilar. Bu esa madaniyat, ilm-fan soh’asiga katta tasir 
wtkazdi. 
 
Nomigagina xalifalikka qaram mamlakatlarida avval oddiy xalq orasida, 
asta-sekin ldimdar va davlat aёnlari va rah’barlari orasida arab tili bilan fors va 
turkiy tillarining istemol etilishi, keyincha arab tili din va diniy bilimlar tiliga 
aylanib, ayniqsa sheriyat va tarixda forsiy va turkiy tillar malum mavqega ega 
bwlib, ularda ilmiy, badiiy va tarixiy asarlar yaratildi, davlat h’ujjatlari yuritila 
boshlandi. Bora-bora forsiy til davlat tili darajasiga kwtarilib, bu tilda juda katta 
h’ududda badiiy va tarixiy asarlar yaratildi. 
 
Masalan, Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” 
asarlari, Mirzo Ulug’bek rah’namoligi va ishtirokida bitilgan “Tarixi ulusi arba” 
(“Twrt ulus tarixi”), Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” (“Jannat bog’i”), 
Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy” va boshqalar forsiy tilda bitildi. 
Movarounnah’rda forsiy va turkiy til doimo ёnma-ёn istemol etilar edi. 
 
Bizning tariximizga oid salmoqli tarixiy manbalar avval arab tilida 
yaratilgan bwlsa, ayniqsa davlat rah’barlari ёki h’okimlar arab bwlganlarida, 
keyincha forsiy tilda bitildikim, bu til ilmiy doiralar, madrasa va maktablarda 
umumiy taraqqiёt darajasini belgilovchi zarurat sifatida wrgatilar va XIX 
oxirigacha, ziёli oilalarda vrvb tili din va “Quroni karim” tili sifatida, sheriyat va 
boshqa soh’alar uchun forsiy va lna turkiy tillari istefoda etilar edi. 
 
8.3.2.Fors tilidagi tarixiy manbalar 
 
“Buxoro tarixi” 
“Buxoro tarixi”, “Tarixi Narshaxiy” va “Tah’qiq ul-viloyat” (“Buxoro 
viloyati tah’qiqi”) nomlari bilan mashh’ur bwlgan bu asarda Buxoro va quyi 
Zarafshon voh’asida joylashgan shah’ar va qishloqlarning jwg’rofiy h’olati, 
ah’olisining VII-X asrlardagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtini aks ettirgan qimmatli tarixiy 
manbadir. 
Kitob muallifining nomi qisqacha Narshaxiy (899-959 yy.) deb ataladi. 
Uning twliq ismi Abu Bakr Muh’ammad ibn Jaxfar ibn Zakariё ibn Xattob ibn 
Shariq bwlib, X asrda ijod qilgan buxorolik ymrmk tarixchi sifatida mashh’urdir. 
                                                 
24
 Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари, 74-75 бетлар.
 

---