92
“Zafarnoma” asarining muqaddimasi terma tarjimasi va 10 yilgi
Movarounnah’r voqealari baёni O.Bwriev
tomonidan tarjima qilinib, 1996 yili
nashr qilindi. Kitob Wzbekiston va Markaziy Osiё mamlakatlari tarixini
wrganishdagi ilmiy ah’amiyati juda katta. Keyincha yaratilgan tarixiy asarlarga bu
kitobning tasiri yaqqol seziladi.
8.3.24. “Ulusi arba-yi Chingiziy”
“Ulusi arba-yi Chingiziy” (“Chingiziylar twrt ulusi” (tarixi) ёki “Tarixi arba
ulus” (“Twrt ulus tarixi”) nomli asar asosiy mualliflaridan biri, uning yaratilish
tashabbuskori XU asrda wtgan buyuk olim, yirik davlat arbobi, Shoh’ruh’
Mirzoning wg’li Muh’ammad Tarag’ay Mirzo Ulug’bekdir. U 1394 yil 22
martida
Amir Temurning İroq va Ozarbayjonga qilgan navbatdagi besh yillik h’arbiy
yurishi vaqtida Sultoniya shah’rida, Eron Ozarbayjonida tug’ilgan. Amir Temur
saroyida h’ukm surgan ananaga kwra, shah’zoda soh’ibqironning katta xotini
Saroymulk xonim, Bibi xonimning tarbiyasiga topshiriladi. Oradan bir yil chamasi
vaqt wtgach, 1395 yili Amir Temur Saroymulk xonim va nabirasini Shoh’ruh’ga
qwgib Samarqandga jwnatadi.
1398 yili Ulug’bekka mashh’ur qissaxon, shoir va olim, shayx Orif Ozariy
(1382-1462 yy.) muallif etib tayinlandi va u dastlabki asosiy
talimni ana shu ajoyib
shaxsdan oldi. Shah’zoda Amir Temurning bar qator h’arbiy h’arakatlarida, 1399-
1404 yillari Turkiya va Suriyaga qarshi wtkazilgan yurishda, 1404-1405 yili
Xitoyga qarshi uyushtirilaёtgan yurishda qatnashdi.
Amir Temur 1405 yil 18 fevralda vafot etgach, Movarounnah’r taxtini
nabirasi Xalil Sulton zwrlik bilan egallab oldi. Bu vaqtda Ulug’bek otasi Shoh’ruh’
xizmatida bwldi. 1409 yili Xalil Sulton wz amirlari tomonidan asir olingach,
Shoh’ruh’ Xurosondan Movarunnah’rga kelib, Mirzo Ulug’bekni Movarounnah’r
va Turkiston h’okimi etib tayinlandi. U 1449 yil 25 oktyabrigacha bu mamlakatni
boshqardi.
Mirzo Ulug’bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi.
Lekin u buyuk olim va
ilm-fan h’amda madaniyat h’omiysi sifatida tengi ywq edi. Samarqand uning
davrida Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat markazlaridan biriga aylandi.
Mirzo Ulug’bek ikki yirik asar yaratdi. Biri “Ziji jadidi kwragoniy”
(“Kwragoniyning yangi astronomik jadvali”) bwlib, 1437 yili yaratilgan kitobda
ilmi nujumning nazariy va amaliy masalalari qamrab olingan, wsha davrdagi eng
yuksak ilmiy jasorat h’isoblangan.
Olimning ikkinchi asari “Ulusi arba-yi Chingiziy” bwlib, unda XIII-XIV
asrlarda Mwg’ul imperiyasi tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtimoiy-siёsiy tarixi
qisqa tarzda baёn etilgan. Kitob 1425 yildan keyin tugallangan.
“Tarixi arba ulus” muqaddima va twrt qismdan iborat.
Muqaddimada wrta
asrlarda tarixchilar wrtasida h’ukm surgan ananaga kwra, islomiyatdan avval
wtgan payg’ambarlar, turklarning afsonaviy ota-bobolari h’isoblangan Ёfas ibn
Nuh’ va uning farzandi Turkxon, shuningdek, turk mwg’ul qabilalari va
Chingizxon tarixi baёn etilgan.
93
Birinchi qism Ulug’ yurt, yani Mwg’uliston va Shimoliy Xitoy tarixi,
Wgadayxon (1227-1241 yy.), Chingizxonning uchinchi wg’li
davridan to Ariq
Bug’o avlodi Wrdoy qoon zamonigacha yuz bergan voqealarni wz ichiga oladi.
İkkinchi qismda Jwji ulusi, yani Oltin Wrda tarixi, Jwjixondan davridan to
Shoh’ruh’ning zamondoshi bwlmish Muh’ammadxon zamonigacha, XIII-XV
asrning birinchi choragi tarixi baёn etilgan.
Uchinchi qismda Elxoniylar, yani Eron h’amda
Ozarbayjonning XIII-XIV
asrlardagi tarixidan baxs yuritiladi.
Twrtinchi qismda Chig’atoy ulusining, Koshg’ar, Ettisur, Movarounnah’r,
Shimoliy Afg’oniston h’ududidagi XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni
h’am aytish kerakki, muallif mazkur ulusda h’ukmronlik qilgan h’ar bir h’ukmdor
xon ustida qisqa va aloh’ida-aloh’ida twxtalib, ularning davrida sodir bwlgan
voqealardan eng muh’imlarini yuaёn etgan.
“Tarixi arba ulus” asarining ayrim qismlari, xususan uning twrtinchi qismi,
kwp jih’atdan Sharafuddin Ali Yazdiyning “Muqaddimayi Zafarnoma”siga wxshab
ketadi. Lekin Ulug’bek asari birmuncha mukammaldir.
Bundan tashqari, unda twrt
ulus wrtasidagi siёsiy munosabatlar, “wzbek” etnonimining kelib chiqish vaqti
xususida h’am qimmatli malumotlarni uchratamiz.
Ushbu kitobning faqat qisqartirilgan tah’ririning twrt mwtabar qwlёzmasi
yuizgacha etib kelgan. Ularning ikkitasi Angliyada, bittasi Hindistonda va
twrtinchi nusxasi AQShda saqlanmoqda.
Mirzo Ulug’bek tarixiy asarining inglizcha tarjimasi 1838 yili Mayls
tomonidan Angliyada chop etilgan. Wzbekcha tarjimasi B.Ah’medov, M.Hasaniy
va N.Norqulovlar
bajarilib, 1994 yili Toshkentda chop etildi.
“Tarixi arba ulus” Markaziy Osiё, Wzbekiston va Qozog’istonning XIII-
XIV asrlardagi tarixini, ayniqsa Chig’atoy ulusi tarixini wrganishda muh’im
manbalardan biri vazifasini wtashi mumkin.
8.3.25. “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn”
“Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” (“İkki saodatli yulduzning chiqish
joyi va ikki azim darёning qwshilish eri”) nomli yirik tarixiy asar muallifi wz
davrining yirik diplomati va tarixchi olimi Abdurazzoq Samarqandiydir. Uning
twla ismi Kamoluddin Abdurazzoq ibn Jaloluddin İsh’oq Samarqandiy (1413-1482
yy.) bwlib, Hirotdagi badavlat va nufuzli xonadonlarning biriga mansubdir.
Tarixchining otasi Shoh’ruh’ h’uzurida qozi askar va imomlik lavozimida turgan.
Abdurazzoq yaxshi wqib, fiqh’, tafsir, h’adis, arab tili, g’azal va tarix ilmlarini
puxta
egallagan, wz zamonasining etuk olimlaridan biri bwlib etishdi.
Abdurazzoq Samarqandiy 1438 yili wzining qozi Azizuddinning arab tili
grammatikasining bazi masalalari, yuklama va olmoshni tadqiq etuvchi “Risolayi
Azudiya” kitobiga bag’ishlangan sharh’ini ёzib tamomladi va uni Shoh’ruh’ga
taqdim qildi. Hukmdor asar bilan tanishib va ёsh olimdagi ulkan saloh’iyatni
kwrib, uni saroy xizmatiga, devoni inshoga tayin qildi. Shu vaqtdan boshlab to
1463 yilga qadar Abdurazzoq Samarqandiy dastlab Shoh’ruh’, swngra Abulqosim
Bobur (1451-1457 yy.) va boshqa Temuriy shah’zodalarning saroyida xizmat qildi.