98
8.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar
1.
Fors tilining tarixiy manbalarni yaratilishida qanday wrni bor?
2.
Qaysi davrlarda bu tilda manbalar yaratilgan?
3.
Fors tilida yaratilgan qaysi manbalarni bilasiz?
4.
“Buxoro tarixi” asari h’aqida nima bilasiz?
5.
“Ravzat us-safo” asari muallifi kim va u qanday asar?
9-Mavzu: Turkiy-wzbek tilidagi tarixiy manbalar
Darsning mazmuni: Wzbekiston tarixini wrganishda turkiy-wzbek tilidagi ёzma
manbalarning ah’amiyati ochib beriladi.
Reja:
9.1. Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-wzbek tilining tutgan wrni.
9.2. Turkiy-wzbek tildagi tarixiy manbalar.
9.3. Turkiy-wzbek tildagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va
ah’amiyati.
9.4. Mavzuga oid manba va adabiёtlar rwyxati.
9.5. Maruza materialini mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: turkiy-wzbek tilidagi tarixiy manbalarga oid asosiy
tushunchalar arab va fors tilidagi tushunchalardan deyarli farq qilmaydi. Shuning
bilan birga turkiy tilda h’arbiy termin va davlat tizimi, boshqaruvi va jwg’rofiy
atamalar wrni salmoqlidir.
9.1. Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-wzbek tilining tutgan
wrni
Boy ёzma
merosimiz, tarixiy manbalarimiz shakllanishi va yaratilishida
turkiy-wzbek tilining aloh’ida wrni bor. Lekin yurtimizda siёsiy h’okimiyat avval
arablarda, swng forsiy zabonli sulonlarda bwlgan zamonlarda arab va fors tili
davlat tili sifatida istefoda etilib, bu tillarda rasmiy h’ujjatlar, tarixiy manbalar
yaratildi. Wsha davolarda h’am Mah’mud Koshg’ariyning “Devoni lug’otit turk”,
Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik” kabi yirik ёzma manbalarning yaratilishi
turkiy tilning qudrati, saloh’iyati va kuchi etarli ekanini namoyish etdi.
Bundan
tashqari, uzoq muddat davomida xalqimiz etakchi ziёlilari va
jonkuyarlari “Quroni karim” tafsirlari, “Hadisi sharif” va “Qisas ul-anbiё”larni wz
turkiy tilimizga wgirishga va moslashtirishga h’arakat qilganlar. Bizning boy diniy
merosimiz bilan bog’liq kitoblar wz tadqiqotchilarini kutmoqda. Keyingi
mustamlaka davri siёsatida xalqimizga arab va fors tili, gwёki chet tili, ёt til
sifatida kwrsatilib, bu tillardagi
boy merosimiz bizga begona, eskirgan, qoloq
wtmish merosi sifatida tushuntirilib kelindiki, natijada bizning manaviy dunёmiz
malum darajada kambag’allashdi, xalos.
Afsuski, arab ёzuvidagi boy merosimizni tushunmaydigan, undan
ёtsiraydigan, eng fojialisi, tushunishni h’am xoh’lamaydigan ziёlilar guruh’i
99
vujudga keldi. Ular tomonidan arab alifbosi asosidagi ёzuvimiz eski wzbek ёzuvi
deb atala boshlandi.
Vah’olanki, biz Alisher Navoiyni wzbek adabiy tili asoschisi deb tan
olganmiz. Uning “Muh’okamut ul-lug’atayn”
nomli asarida qayd qilinishicha, h’okimiyat arablarda
bwlganida ular wz tilidagi
madaniyatni ravnaq toptirishga h’omiylik qildilar va rag’batlantirdilar. Undan
swng fors tilidagi madaniyatga etibor berildi. Va nih’oyat Temuriylar saltanati
wrnatilgach, turkiy-wzbek tilining va turkiy madaniyatning taraqqiy etishi uchun
katta imkoniyatlar yaratildi.
Bizning
tilimizdagi
ёzma manbalar faqat h’ozirgi Respublikamiz h’ududi
bilan chegaralanib qolmay, balki Alisher Navoiy iborasi bilan aytilsa, Xitodin to
Xurosngacha, xatto İdil (Volga) darёsi bwylarigacha bwlgan joylarda turkiy til
tushunilgan, ёzma
manbalar, madaniyat obidalari yaratilgan.
Birgina xarakterli misol. Buyuk boburiylar oltinchisi Avrangzeb Olamgir
(1657-1706 yy.) wzining Rks podshoh’iga jwnatgan rasmiy maktubini turkiy tilda
bitgan va bu muh’im h’ujjat rus solnomalarida saqlanib qolgan.
XIII asrda Qul Ali tomonidan turkiy tilda “Yusuf va Zulayh’o” dostoni Oltin
Wrdada bitilgan. Birinchi turkiy tildagi aruz risolasi XV asr wrtalarida Misrda
yaratilgan.
Mwg’ul h’okimlar h’uzurida baxshi – kotiblarning bwlganligi va nih’oyati
XIV asr oxiriga borib “Temur tuzuklari”ning yuzaga kelishi turkiy-wzbek tilining
taraqqiёti uchun katta xizmat qildi. Nosiriddin Rabg’uziyning “Qisas ul-anbiё”
asarining yaratilishi, “Tarixi Tabariy”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”,
Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” kabi yirik
asarlarning turkiy tiliga
wgirilishi, Durbek, Sayid Qosimiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Hofiz Xorazmiy kabi
shoirlar ijodi turkiy-wzbek tilining jah’ondagi taraqqiy etgan adabiy va ilmiy til
ekanligini kwrsatdi.
Alisher Navoiy yirik badiiy asarlari, “Xamsa” va “Lison ut-tayr” dostonlari,
“Xazoyin ul-maoniy” nomli twrt devonlari qatorida
yaratilgan nasriy tarixiy
asarlari, xususan tarixga oid “Tarixi anbiё va h’ukamo”, ”Tarixi muluki Ajam”,
“Xamsat ul-mutaxayyirin”, ”Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, ”Holoti Pah’lavon
Muh’ammad”, ”Vaqfiya”, “Mah’bub ul-qulub”, ”Majolis un-nafois”, ”Nasoyim ul-
muh’abbat”, “Munshaot” asarlari juda katta tarixiy ah’amiyatga molik
manbalarning yaratilganligi keyingi davrlarda turkiy-wzbek tilining rivojiga ulkan
h’issa bwlib qwshildi.
Zah’iriddin
Muh’ammad
Boburning “Vaqoyi” (“Boburnoma”, 1530 y.)
asarining yaratilishi jah’onshumul ah’amiyatga molik manba sifatida ijod
etilganligini kwrsatadi. Chunki bu obida twrt marta fors tiliga, uch marta ingliz
tiliga twla tarjima qilinib, birgana forsiy qwlёzmalarning juda kwp tarqalganligi,
wn uch qwlёzmaga kwplab mwjaz
rasmlar bilan ziynatlanganligi, asl matnning
sakkiz marta chop etilishi, wndan ziёd inglizcha qisqa nashrlar yuqoridagi fikr
isboti uchun kifoyadir.
Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasi h’am XVI asrda uch marta
fors tiliga tarjima qilingan. Yana Muh’ammad Solih’, Abuloziy Bah’odirxon,