Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
94
Abdurazzoq Samarqandiy kwproq xorijiy davlatlar bilan olib boriladigan 
diplomatik  ёzishmalarni h’ozirlash, shuningdek elchilik ishlari bilan mashg’ul 
bwlgan. Masalan, u Shoh’ruh’ davrida 1441 yili Janubiy Hindistonga elchi qilib 
yuboriladi. Kolikut shah’rida h’amda Vijayanagar rojaligida bwlib oradan ikki yil 
wtgach, 1444 yilning 27 dekabrida Hirotga qaytib keladi. Mazkur elchilik 
Temuriylar davlatining Hindiston bilan bwlgan munosabatlarini mustah’kamlash 
va rivojlantirishda katta rol wynaydi. Abdurazzoq Samarqandiy Hindiston safari 
vaqtida kwrgan-bilganlarini twplab, bir xotira sifatida ёzib qoldirgan va bu 
malumot Temuriylar davlati bilan Hindistonning wsha vaqtlardagi ijtimoiy-siёsiy 
ah’voli, ayniqsa Hindistonning ijtimoiy va madaniy h’aёtini wrganishda katta wrin 
tutadi. 
Abdurazzoq Samarqandiy 1447 yili Shoh’ruh’ning topshirig’i bilan Gilonga 
bordi va uning h’okimi amir Muh’ammad bilan muzokaralar olib bordi. Wsha yili 
u Misrga elchi qilib tayinlandi, lekin Shoh’ruh’ning 1447 yil 12 martdagi vafoti 
tufayli bu tashrif amalga oshmay qoldi. 
Abdurazzoq Samarqandiy Abulqosim Bobur xizmatida bwlgan kezlarida 
uning h’arbiy yurishlarida, masalan, 1458 yili Mozandaron va 1454 yili Samarqand 
ustiga qilgan yurishlarida qatnashdi. 1458 yili Hirotni egallagan Sulton Abu Said 
Mirzo uni 1463 yili Shoh’ruh’ xonaqosiga shayx qilib tayinladi va Abdurazzoq  
umrining oxirigacha wsha manzilda istiqomat qilib, asosan ilmiy ish bilan 
mashg’ul bwldi. 
Abdurazzoq Samarqandiy yirik tarixnavis olim sifatida h’am nom qoldirdi. 
U Eron, Wrta Osiё va Wzbekistonning XIV-XV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va 
madaniy h’aёtidan, shuningdek, Temuriylar davlatining qwshni mamlakatlar 
Hindiston, Xitoy va boshqalar bilan iqtisodiy, siёsiy va madaniy aloqalari tarizidan 
baxs yurituvchi “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” deb ataluvchi asari bilan 
mashh’ur bwldi. Kitob 1467-1470 yillar orasida yakunlangan. 
“Matla us-sadayn” ikki qism – daftardan iborat: 1) Elxon Abu Said (1316-
1335 yy.) davridan to Amir Temurning vafoti va Xalil Sultonning Samarqand 
taxtiga wtirishigacha, yani 1405 yilgacha bwlgan davr tarixi va 2) Shoh’ruh’ning 
1405 yili Hirotda Temuriylar imperiyasining oliy h’ukmdori deb elon qilinishidan 
to Temuriy Abu Saidning 1469 yili wldirilishigacha bwlgan tarixi. Asarning 1427 
yilgacha bwlgan davrni wz ichiga olgan qismi kompilyatsiya bwlib, Hofizi 
Abruning “Majmu at-tavorix” kitobi asosida ёzilgan.      
Asarda voqealar xronologik tartibda, yilma-yil baёn qilingan. Bu h’ol 
kitobdan foydalanishda katta qulayliklar tug’diradi, albatta. 
“Matla us-sadayn”ning qwlёzma nusxalari Sankt-Peturburg, Toshkent, 
Dushanbe va Angliya, Frantsiya, Hindiston, Eron va boshqa mamlakatlarning 
kutubxonalarida saqlanmoqda. 
Asarning ikkinchi davtari matni Muh’ammad Shafe tarafidan 1941 va 1949 
yillari Loh’ur shah’rida chop etilgan. 
Abdurazzoq Samarqandiyning Hindistonga qilgan safari baёn etilgan qismi 
h’amda ikkinchi davtarning 1405-1427 yillar voqealarini wz ichiga olgan birinchi 
qism-juz A.Wrinboev tarafidan wzbek tiliga tarjima qilinib, 1960 va 1969 yillari 
chop etilgan.  

---

 
95
“Matla us-sadayn” asarining ikkinchi qismi, xususan uning 1427-1469 yillar 
voqealarini wz ichiga olgan qismi yangi bwlib, Eron, Markaziy Osiё va 
Wzbekistonning shu davr ichidagi ijtimoiy-siёsi“Matla us-sadayn”y tarixi va 
madaniy h’aёtini wrganishda asosiy manba vazifasini wtaydi. 
 
8.3.26. “Ravzat us-safo” 
“Ravzat us-safo” (“Cof jannat bog’i”) ёki “Ravzat us-safo fi siyrat al-anbiё 
va-l-muluk va-l-xulafo” (“Payg’ambarlar, podshoh’lar va xalifalarning tarjimai 
h’oli h’aqidagi sof jannat bog’i”) nomi bilan mashh’ur bwlgan asar umumiy 
tarixga oiddir. Uning muallifi Mir Muh’ammad ibn Sayyid Burxoniddin 
Xovandshoh’ ibn Kamoluddin Mah’mud al-Balxiy bwlib, asosan Mirxond (1433-
1497 yy.) nomi bilan mashh’ur.  
Muarrixning ota-bobolari asli Buxorodandir. Mirxondning otasi sayyid 
Burxoniddin Xovandshoh’ h’am wqimishli va keng malumotli kishi bwlib, 
Temuriylar h’ukmronligi davrida Balxga ketib qolgan va wsha erda vafot etgan.  
Mirxond Balxda tug’ilgan, lekin umrining kwp qismini Hirotda wtkazgan. 
Uning nabirasi Xondamirning guvoh’lik berishicha, Mirxond Alisher Navoiy bilan 
uchrashguncha turli ilmlar bilan shug’ullangan, ammo birontasida mutayin emas 
edi. Tarixchi Alisher Navoiy bilan uchrashgach, shoir wzining “İxlosiya” 
xonaqoh’idan unga aloh’ida xona ajratib, shaxsiy kutubxonasidagi kitoblardan 
foydalanishga ijozat berib, olimni umumiy tarixga oid katta asar ёzishga undagan, 
uni bu soh’ada doimo moddiy qwllab turgan. Ammo Mirxond ulkan asarini 
mukammal tugata olmiy, yani ettinchi jildi va jug’rofiy ilova materiallari yig’ilgan 
musavvada h’olida qolganida vafot etadi. Uning asarini nabirasi G’iёsiddin 
Xondamir yakuniga etkazadi. 
“Ravzat us-safo” asarini yaratishda Mirxond qirqta muallif, yani arab tilida 
ijod qilgan wn sakkizta va fors tilida ijod qilgan yigirma ikkita olim ijodiga 
murojaat qilgan. Shak-shubh’asiz,  bu asar zamonaviy tadqiqot darajasida 
yaratilgan tarixiy ёdgorlikdir. 
Kitob muqaddima, xotima va etti jilddan iborat: 
4.  Dunёning “yaratilishidan” to Sosoniy Yazdijard III (632-651 yy.) 
davrigacha; 
5.  Muh’ammad payg’ambar va xalifai Roshidin davri; 
6.  12 imom tarixi; Umaviy va Abbosiy xalifalari; 
7.  Abbosiylar bilan zamondosh sulolalar; 
8.  Chingizxon va uning avlodi; 
9.  Amir Temur va uning avlodi to Sulton Abu Said vafotigacha (1469 y.); 
10. Culton Husayn va uning avlodi tarixi (1523 yilgacha) baёn etilgan. 
Swnggi 7- jildi musavvadaligicha qolib ketgan va uni Xondamir twldirib, 
oqqa kwchirgan. 
“Ravzat us-safo” asarining 1-6- jildlari kompilyatsiya –boshqalar asaridagi 
malumotlar asosida ёzilgan bwlsa-da, kwplab manbalardan foydalanish asosida 
yaratilgani uchun bu qismi h’am katta ilmiy qiymatga ega. 6- jildning bir qismi va 
7- jild yangi malumotlar va muallif wzi kwrgan, bilgan va shoh’idi bwlgan 
voqealar baёnidan bwlganligi uchun juda katta ah’amiyatga ega.  

---