Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
96
“Ravzat us-safo” asarini eng mashh’ur va manzur umumiy tarixga oid fors 
tilidagi kitoblardan biri deb bah’olash mumkin, chunki birgina Toshkentdagi 
Wzbekiston FA Abu Rayh’on Beruniy nomli institut xazinasida uning yuzdan ziёd 
mwtabar qwlёzmalari mavjud. Ushbu ulkan asarning wzbek tiliga tarjimasi 
Xorazmda bir necha yillar davomida etuk tarjimon, shoir va tarixchilar Munis va 
Ogah’iy ishtiroki va rah’barligida amalgaoshirilgan. 
Kitob matni 1845-1848 yillari Bombey, 1853-1857, 1960 yillari Teh’ron, 
1874-1883-1891 yillari Lakh’nav shah’arlarida chop etilgani h’am asarning 
shuh’rati va ah’amiyatidan dalolatdir. 
Asardan ayrim parchalar ingliz, frantsuz, nemis va rus tillariga tarjima 
qilinib, chop etilgan. Bu kitob twg’risida 1999 yili sharqshunos Mah’mud Hasaniy 
risola elon qilgan.    
 
8.4. Fors tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va ah’amiyati 
Fors tilida bitilgan tarixiy asarlar ananaga binoan arab tilida nomlanar, 
ularda h’am islomiy manbalar va islom tarixiy asarlar xususiyatlari yaqqol kwzga 
tashlanar edi. Xatto ёzuv  ёki xat turi arab alifbosida bwlib, keyincha forsiy va 
turkiy til xususiyatlarini h’isobga olgan h’olda yigirma sakkiz arab h’arfiga twrt 
h’arf qwshildi va natijada arab ёzuviga asoslangan fors va turkiy til ёzuvi vujudga 
keldi. 
 
XIV asrgacha asosan arab ёzuvi mumtoz turlari kufiy, nasx va suls istemol 
etilgan bwlsa, XV asrdan boshlab yangi ёzuv nastaliq Temuriylar davrida Mir Ali 
Tabriziy nomli xattot tomonidan ixtiro etilib, istemolga kiritildi bu ёzuv badiiy va 
tarixiy asarlarda etakchi wrin egalladi. 
 
Ammo tarixiy asar matni ichida kelgan “Quroni karim” oyatlari, “Hadisi 
sharif”lar ananaga binoan arab tilida, kufiy, nasx va suls ёzuvlarida barcha 
h’arakatlari kwrsatilgan h’olda ajratilib bitilar va swngra ularga forsiy ёki turkiy 
tilda izoh’, tafsir keltirilar edi. 
 
Fors tilining tarixiy manbalar tiliga aylanish davri va taraqqiy etishi kitobat 
sanatining Movarounnah’r va Xurosonda yuksak darajada rivojlanish zamoniga 
twg’ri keldi. 
 
Aksariyat fors tilidagi tarixiy asarlar bksak sifatli qog’ozga bitilar, kitob turli 
ajoyib naqshlar va mwjaz rasmlar bilan ziynatlanib, saroy kutubxonalari va aёnlar 
uchun yaratilgan mwtabar qwlёzmalar oltin va kumush suvlari, turli bwёqlar bilan 
bezatilib, kitobat sanatining shoh’ asarlari darajasida yaratilib, yuksak sanat 
namunalariga aylantirilar edi.  
 
Ananaviy tarixiy asarlar, yani ulkan umumiy tarixga oid, barcha xalqlar 
tarixini wz ichiga qamrab oluvchi mah’obatli  kitoblar wrnini asta-sekin aloh’ida 
davr va biron bir sulolalar tarixiga bag’ishlangan asarlar paydo  bwlib, ularning 
wrnini egallay boshladi. 
 
Eng qadimgi fors tilida bitilgan manbalardan biri Narshaxiyning “Buxoro 
tarixi” asari bwlsa, Temuriylar davrida Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali 
Yazdiy, Hofizu Abru, Abdurazzoq Samarqandiy, Muh’ammad Mirxond, 
G’iёsiddin Xondamir kabi yirik muarrixlar bu tilda asarlar yaratdilar. Swnggi fors 

---

 
97
tilida yaratilgan tarixiy manbalardan biri sifatida Ah’mad Donishning tarixiy 
asarlarini namuna sifatila kwrsatish mumkin. 
 
Forsiy tilda bitilgan tarixiy manbalarga xos xususiyatlardan biri matn 
orasida, voqealar baёni davomida sheriy lavh’alarning keltirilishidir. Bu sheriy 
lavh’alar tarixchining wz asari bwlishi mumkin va u boshqalarning sheriy 
asarlaridan h’am bemalol foydalanishi mumkin. Bu badiiy-sheriy  lavh’alarda 
konkret tarixiy shaxslar nomlari obraz, timsol sifatida juda kwp ishlatilishidir. 
 
Fors tilida bitilgan ayrim tarixiy asarlarda wxshatish, mubolag’alar kwp 
ishlatilib, baёn uslubi wta jimjimador bwlishi mumkin. Mana shunday asarlar 
twg’risida Amir Temur tarixchi Nizomiddin Shomiyga shunday degan: “Shu 
uslubda ёzilgan, tashbih’ va mubolag’alar bilan oro berilgan kitoblarda kwzlangan 
maqsadlar wrtada ywqolib ketadi, agar swz qoida-qonunidan nasibador 
bwlganlardan birontasi manini fah’mlab qolsa qolar, ammo qolgan wntasi, balki 
yuztasi uning mazmunini bilishdan, maqsadga etishdan ojiz. Shu sababli, uning 
foydasi barchaga barobar bwlmaydi.”
34
 
 Yurtimiz 
h’ududida 
fors tilida yaratilgan tarixiy manbalarda h’am arabiy, 
h’am turkiy, ayrim h’ollarda mwg’ul tili elementlari, swzlar, iboralar, atamalar va 
h’ujjatlar uchrashi va mavjud bwlishi biz uchun bir tabiiy h’oldir. Chunki 
wtmishda xalqimiz ziёlilari va namoёndalari uchun bir necha tilni bilish va ularni 
ishlatish odatiy h’ol edi. 
 
Ushbu qwllanmada barcha fors tilidagi tarixiy manbalarni twla qamrab 
olishni maqsad qilib qwymay, ularning ichidan eng muh’imlarni namuna sifatida 
tanlab olib, ular twg’risida ixcham, qisqa malumotlar keltirdik, xalos. Chunki bu 
bilimlarni talabalar wzlari mustaqil kengaytiradilar degan umiddamiz. Bizning 
maqsadimiz, keltirilgan ushbu malumotlar asosida talabada fors tilidagi tarixiy 
manbalar xususida umumiy tasavvurni shakllantirish va uni mustaqil fikrlashga 
wrgatishdir. 
 
8.5.Foydalanigan adabiёtlar rwyxati: 
1. 
B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 
2001. 
2. 
T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavh’alar. 
- Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. -. 
3. 
Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. 
İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 
1998. –S. -. 
4. 
Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-
Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S. 330-406. 
5. 
B.A.Axmedov.  İstoriko-geograficheskaya  literatura Sredney Azii. XU1-
XU111 vv. (Pismennıe pamyatniki).-Tashkent: “Fan”, 1985. 
6. 
Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi A.A.Madraimov.-
Toshkent: TDPU, 2001. 42-53 betlar. 
 
                                                 
34
 Шомий Низомиддин. Зафарнома. Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов.-Т.: “Ўзбекистон”, 1996, 23 бет.
 

---