175
Gjatë punës praktike për përgatitjen e tretësirave me përqendrim të caktuar përdoren enët cilindrike volumetrike
*
(shih fig. 6.45
a). Në to, me unazë të hollë të gravuar rreth grykës, është shënuar se deri ku duhet të
mbushet ena
cilindrike, ashtu që në atë të gjendet vëllimi i caktuar i lëngut. Masa, e substancës së tretur (posaçërisht nëse ajo
është e ngurtë) përcaktohet me
peshim në peshore analitike(fig. 6.45
b). Nëse nuk disponojmë me peshore analitike mund të përdoret edhe
peshorja teknike.
Sasia substancës është raport i masës së asaj substance dhe masës molare të saj
n
(X)
m
(X)/
M
(X)
nëse e masim masën, dhe e dimë masën molare, do ta llogarisim sasinë e substancës e cila, edhe ashtu, nuk është
madhësi drejtpërdrejtë e matshme.
Mu për këtë, masa e substancës së tretur matet jo vetëm atëherë kur përbërjen e shprehim me përqendrim mase të
substancës së tretur, por edhe atëherë kur bëhet fjalë për përqendrim sasiorë.
Gjithsesi mbaje në mend:
për shprehjen e përbërjes së tretësirave më shpesh përdoren përqendrimi sasiorë dhe përqendrimi i
masës.
* Ekzistojnë edhe enë tjera për matjen e vëllimit.
Madhësia
Shenja
Shprehja e definicionit
Përqendrimi sasiorë i X
c
(X)
c
(X)
n
(X)/
V
Përqendrimi
numerik i X
C
(X)
C
(X)
N
(X)/
V
Përqendrimi i masës i X
(X)
(X)
m
(X)/
V
Përqendrimi vëllimorë i X
(X)
(X)
V
(X)/
V
a
b
Fig. 6.45. Ena cilindrike volumetrike (
a) dhe peshoret bashkëkohore (
b)
176
Tretësirat e pangopura, të ngopura dhe të tejngopura; tretshmëria
Kripa e kuzhinës, siç e dimë, tretet në ujë. Sheqeri po ashtu. Nëse në një gotë me ujë
çesim një lugë me sheqer, ai do të tretet. Nëse shtojmë lugën e dytë me sheqer,
edhe ai
do të tretet (ndoshta pak më ngadalë). Nëse dëshirojmë ta shpejtojmë tretjen, do të
përziejmë me lugë. Edhe në rastin e parë dhe të dytë kemi përfituar tretësirë, por ajo, siç
themi është e
pangopur – në të mund të tretet ende nga substanca e tretur.
Kuptohet kjo nuk mund të vazhdohet pakufi: pasi të kemi shtuar sasi të caktuar, sheqeri i
shtuar nuk do të tretet më dhe në fundin e gotës do të mbeten të patretura kristalet. Ato
nuk do të treten edhe përskaj përzierjes. Themi, tretësira është
ngopur.
Përqendrim i substancës së tretur në tretësirën e ngopur quhet tretshmëri e asaj substance
në tretësin e dhënë
*
. Tretshmëria, nëse ajo është definuar në këtë mënyrë, shënohet me
s
dhe njësia e saj më shpesh është mol dm
–3
.
Si masë për tretshmërinë shumë shpesh merret edhe masa e substancës së tretur që është
tretur në tretës masa e të cilit është 100 gram.
Kur në 100 gram tretës janë tretur më shumë se 10 gram nga substanca e tretur
†
, substancën H e konsiderojmë si
shumë të tretshme
‡.
Nëse, masa e substancës së tretur që gjendet në 100 gram të tretësit është më e vogël se
rreth 1 gram, konsiderojmë se substanca e tretur është dobët e tretshme, ndërsa nëse
(
X, Solv) është më e vogël
se rreth 0,0001 (thjeshtë nëse në 100 gram tretës është tretur më pak se 10 miligram e substancës së tretur),
konsiderojmë se substanca
praktikisht është e patretshme në atë tretës.
Domethënë,
në varësi nga ajo se sa do të jenë raporti i masës të substancës së tretur dhe tretësit, substanca e tretur
mund të jenë shumë e tretshme, e tretshme, pak e tretshme ose e patretshme në tretësin e dhënë.
Tretshmëria varet nga temperatura
Ke vërejtur se gjithnjë kur hapim shishe me ujë mineral të “gazuar”, me shushurimë prej lëngut dalin flluska të
gazit? Kështu është sepse
tretshmëria e gazrave nga shtypja. Sa më e madhe është shtypja, aq më mirë treten
gazrat në lëngje, ndërsa shtypja është më e madhe në gotën e mbyllur, se sa në shishen e hapur.
*
Shumë shpesh, tretës është uji, por kjo nuk është e domosdoshme. Kur nuk dëshirojmë të lidhemi për ndonjë tretës të caktuar, atë do ta
shënojmë me formulën e tij dhe nuk do të përdorim shenja të përgjithshme.
†
Kur
(
X, Solv) është më e madhe se 0,1. Përndryshe, numrat e saktë nuk nevojitet të mbahen në mend.
‡
Ose
për mirë të tretshme.
Fig. 6.46. Lugë me
sheqer
Kujdes: ajo që fitohet nuk është përqindje e masës, por
raporti i masave, (X, Solv), i shumëzuar me 100.
177
Pra, a ke hapur shishe me ujë mineral të gazuar gjatë verës, kur temperaturat
janë shumë të larta ose kur shishja ka qëndruar në diell? Nëse ke bërë këtë,
me siguri e din që çfarë sasie e gazit menjëherë ndahet nga lëngu. Madje,
mundet uji të rrjedhë nga shishja. A është edhe kjo në
lidhje me ndryshimin
e shtypjes?
Përgjigja është – nuk është aq në lidhje me ndryshimin e shtypjes (gjatë
verës shtypja atmosferike mundet të jenë madje edhe më e madhe se sa
dimrit), sa me dallimet në temperaturë. Në temperatura më të larta, pikërisht,
gazrat më shpesh janë më
pak të tretshme në lëngje se
sa në temperatura më të
ulëta (fig. 6.47).
Te substancat e ngurta,
tretshmëria më shpesh rritet
me rritjen e temperaturës,
por ka edhe shembuj tjerë
:
tretshmëria pothuaj se nuk
varet nga
temperatura, ajo
së pari rritet, pastaj ulet
*
, dhe mundet vetëm të ulet me rritjen e
temperaturës. Varësia e tretshmërisë nga temperatura për disa substanca
të ngurta është dhënë në fig. 6.48.
Nëse tretësira e ngopur e substancës së ngurtë tretshmëria e të cilës rritet
me rritjen e temperaturës e ndajmë nga
kristalet prezente, pastaj e ftohim,
nga tretësira do të kristalizojë pjesë nga substanca e tretur.
Kjo ndodhë sepse në temperaturën e re, më të ultë, tretshmëria është më e
vogël, dhe teprica e substancës së tretur deri atëherë patjetër duhet të
ndahet. Mirëpo, nëse ftohjen e kryejmë me kujdes, është e mundshme
temperatura të ulet, ndërsa te kristalizimi të mos vijë. Është e qartë se në
këtë rast në tretësirë ka më shumë nga substanca e tretur se sa që i përgjigjet tretshmërisë në temperaturë të dhënë.
Tretësira e këtillë quhet e
tejngopur.
Kujdes,
tretësirat e tejngopura përmbajnë më shumë substancë të tretur se sa që është e nevojshme për tu fituar
tretësirë e ngopur.
Tretësirat e tejngopura janë
jostabile. Nganjëherë mjafton të shtojmë kristalohidrat nga substanca e tretur, dhe në
të të fillojë kristalizimi i shpejtë (shih fig. 6.49).
*
Rritja e tretshmërisë deri në temperaturë të caktuar, pastaj ulja e saj është shenjë se vjen deri te ndryshimi i përbërjes të fazës së ngurtë e
cila është në kontaretësirën e ngopur. Në raste të këtilla, në temperaturë të ultë faza e ngurtë është kristalohidrati, ndërsa në temperaturë më ta
lartë – kripë e pa ujë ose, ppërsëri, vjen deri te zvogëlimi i përmbajtjes së ujit në fazat e ngurta në të cilat, të dyja janë kristalohidrate.
Fig 6.47. Varësia e tretshmërisë së gazrave
nga
temperatura
Fig. 6.48. Varësia e tretshmërisë të disa
substancave të ngurta nga temperatura
Fig. 6.49. Kristalizimi i shpejtë nga tretësira e tejngopur gjatë shtimit të kristaleve