Microsoft Word 00 Korica-potkorica doc

 
242
 
 
7.4. VETITË THEMELORE TË ELEMENTEVE s, p, d DHE f 
 
 
 
NË PËRGJITHËSI PËR ELEMENTET s  
Vendi i elementeve -  s në sistemin periodik  
Siç e din gjithsesi, elementet -s janë ato që kanë një ose dy elektrone valentore në orbitalen s me energji më të 
lartë. Në rastin e parë elemente bëjë pjesë në s
1
, ndërsa në të dytin elementet – s
2
. 
Fig. 7.37. Vendi i elementeve s në sistemin periodik (gjendja e metaleve është shënuar me ngjyrë të gjelbërt, ndërsa e 
jometalit të vetëm – hidrogjenit– është e kaltërt) 
E saktë? Po, kryesisht!  
Pikërisht, vendi i vërtetë për hidrogjenin, vend për të cilin nuk do të kishte as një vërejtje, është vështirë të 
gjendet. Disa autorë e konsiderojnë në grupin e 1, disa në grupin 17-të, të tjerët edhe atje edhe atje, disa në mes. 
Mirëpo, hidrogjenin ne do ta mësojmë në këtë kaptinë.  
Elementet që tani i shqyrtojmë (elementet s) i zënë dy grupet e para (shih fig. 7.37) dy grupet e para të sistemit 
periodik, ato që nganjëherë janë shënuar edhe si IA dhe IIA. Në të parin gjinden, përskaj hidrogjenit, metalet 
alkaline: litiumi, natriumi, kaliumi, rubidiumi, ceziumi dhe fransiumi. Gjitha këto elemente janë të llojit (tipit) 
s
1
. Në grupin e dytë bëjnë pjesë të ashtuquajturit metalet alkalino tokësore: beriliumi, magneziumi, kalciumi, 
stronciumi, bariumi dhe radiumi, elemente që janë të tipit s
2
. 
Domethënë, 
 
  1 
2    3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10
11
12
13
14
15
16
17
18
 
         
       
1 
 
H 
     
       
2 
 
Li  Be 
   
       
 
 
 
 
 
 
3 
 
Na  Mg 
   
       
 
 
 
 
 
4 
 
K  Ca 
   
       
 
 
 
 
 
5 
 
Rb  Sr 
   
       
 
 
 
 
 
6 
 
Cs  Ba 
   
       
 
 
 
 
 
7 
 
Fr  Ra 
   
       
 
 
         
       
 
                     
 
                     

---

 
243
 në elemente s i numërojmë ato elektrone valente të cilat gjenden në orbitalet s, me atë që përfshirja e 
hidrogjenit këtu është pak e kushtëzuar, ndërsa gazi fisnik heliumi (edhe përskaj asaj që përmban 
vetëm elektrone s) zakonisht nuk konsiderohet si element s;  
 elementet e tipit s
1
 janë të vendosura në grupin  e parë të sistemit periodik, ndërsa ato të tipit s
2
 - në të 
dytin.  
Vetitë fizike  
Me përjashtim të hidrogjenit i cili është jometal tipik, substancat e thjeshta që i formojnë elementet e grupit të 1 
dhe 2 ju takojnë metaleve. 
Gjatë kushteve normale
*
, hidrogjeni është gaz, ndërsa elementet tjera janë në gjendje agregate të ngurtë (disa 
prej këtyre shkrihen në temperatura relativisht të ulëta).  
Temperaturat e shkrirjes të metaleve alkaline janë dukshëm më të ulëta se ato të alaklinotokësoreve (fig. 7.38). 
Metalet alkaline dhe alkalinotokësore kanë shkëlqim metalik dhe ngjyrë hiri të argjendit, përpos ceziumit i cili ka 
ngjyrë të artë në të. Me përjashtim të beriliumit, gjitha janë të buta dhe mund të prehen me thikë. Beriliumi, është 
i fortë – me të mund të gërryhet qelqi. 
Prej të gjitha substancave të thjeshta (jo vetëm prej këtyre dy grupeve), hidrogjeni ka densitet më të vogël. 
Densiteti i substancave të thjeshta të formuara edhe prej tjerave elementeve s është relativisht i vogël, ndërsa ai i 
litiumit, natriumit dhe kaliumit është më i vogël se densiteti ujit. Prej këtyre elementeve, densitet më të madh ka 
radiumi (rreth 5 g/cm
3
), pas tij vijon bariumi  (densiteti i të cilit është 3,5 g cm
–1
)
†
.  
                                                 
*
  Me emrin kushte normale nënkuptojmë shtypje të afërta me shtypjen atmosferike (afër deri 100 000 Pa) dhe temperatura afër asaj që 
konsidrohet si temperaturë e dhomës, për shembull  20 C. Përkundër asaj, me kushte standarde (së paku kur flasim për gazra ideale) 
nënkuptohet temperatura prej 0 C dhe shtypje prej 101 325 Pa. 
† Jo vetëm këtu, por nëpër tërë tekstin, numrat që janë dhënë janë vetëm për informim. Ato nuk duhet të mbahen në mend!!! 
2
3
4
5
6
1
2
0
500
1000
1500
 
Fig. 7.38. Temperaturat e shkrirjes (të shprehura në gradë celsius) të metaleve 
alkaline dhe alkalino tokësore 

---

 
244
Gjatë kohës së fishekzjarrëve të larmishme dhe zjarre të bengalit. Ngjyra e raketave dhe zjarreve të bengalit 
rrjedh nga nitratet e shtuara të alkalineve dhe alkalineve tokësore. Me fjalë të tjera, kur kripërat e disa prej 
elementeve  s
*
 shtohen në flakën pa ngjyrë në temperaturë mjaftë të lartë, këtë e ngjyrosin me ngjyrë 
karakteristike (shikoje tabelën në faq. 251).  
Në kiminë analitike (në analizën kualitative) ngjyrosja e flakës shfrytëzohet për identifikimin e joneve të këtyre 
metaleve
†
. Elementet e fundit të secilit prej dy grupeve (fransiumi dhe radiumi) janë radioaktive
‡
. Bërthamat e 
tyre janë jostabile dhe, duke dhënë elektrone ose bërthama të heliumit (së bashku me rrezet e shkurta 
elektromagnetike, ky quhet rrezatim elektromagnetik;  ja pse themi se këto elemente janë radioaktive) 
shndërrohen në bërthama të elementeve tjera.  
                                                 
*
 Kuptohet,  hidrogjeni, nuk ka kripëra të vërteta (nëse nuk mirren parasysh hidruret). 
† Gjatë kësaj, mbaj llogari se është e drejtë të shruhet, të themi e verdhë në të gjelbër  nëse mendohet në diçka që ka ngjyrë e cila është 
kaluese midis të verdhës në të gjelbër. përkundër kësaj, e verdhë në të gjelbër tregon diçka në të cilën ka, ndaras të verdhë dhe të gjelbër. 
Kështu, Republikës Mali (shtet në Afrikë) është i kuq  verdhë – gjelbër sepse në të ka tri fusha: një është e kuqe, e dyta e verdhë, e treta e 
gjelbër. 
‡ Emri vjen nga fjala latine radius  që do të thotë rreze. Prej andej edhe rrjedh emri i elementit radium. 
    
    
 
         a                                                           b                                                       c              
Fig. 7.39. Fishekzjarre: raketa (a dhe c) dhe zjarri i bengalit (b) 
                       
   
   
  
  
  
  
 
                Fig. 7.40. Ngjyrosja e flakës nga komponimet prezente të  litiumit, natriumit, kaliumit, rubidiumit, 
kalciumit,        stronciumit dhe bariumit 

---