Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
98 Bu şəkilçilər, professor Buludxan Xəlilovun yazdığı kimi: “Fellərdən müxtəlif mənalı atributiv isimlər və sifətlər əmələ gətirən şəkilçidir”. Yəni onlar Azərbaycan dilində həm düzəltmə isimlərin, həm də düzəltmə sifətlərin əmələ gəlməsində iştirak edir. Məsələn, yanğın, basqın kimi sözlər feil kök- lərindən bu şəkilçilərin köməyi ilə əmələ gələn düzəltmə isimlərdir. Coşqun, süzgün və s. kimi sözlər isə feil köklərindən yenə həmin şəkilçilərin qoşulması ilə düzələn sifətlərdir.On yeddinci əsr ədəbi dilimizdə də belə dü- zəltmə sifətlər vardır. Məsələn:
(Məlik bəy Avci) Müasir dilimizdən fərqli olaraq bu nümunədə kar samitlə bitən feil kökünə -kün yox, -gün şəkilçisi qoşulmuşdur. Hazırda daha çox isim kimi sabitləşmiş daşqın sözünün on yeddinci əsr ədəbi dilimizdə sifət kimi işləndiyini də müşahidə edirik. Bu hala Qövsi Təbrizinin şeirlərində rast gəldik. Həm də həmin söz o dövrün dil xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq iki variantda işlənmişdir: daşqın/daşqun. Məsələn: Böylə daşqun seyldən təmir umar, viranə bax. Nümunələrdə daşqın seyl (sel) ifadəsi işlənmişdir ki, burada da daşqın sözü məhz düzəltmə sifətdir. XVII əsr ədəbi dilimizdə həmçinin isim- dən -gin şəkilçisinin köməyi ilə düzələn, indi də dilimizdə işlənən qəmgin sifəti də nəzərə çarpır:
Yaşlı gözün, qəmgin üzin, aşüftə sözlərün.
(Təsir Təbrizi) -aq/-ək şəkilçisi
Bu şəkilçi morfoloji yolla söz yaradıcılığında o qədər də fəal deyil. azsaylı düzəltmə sifətlərin yaranmasında iştirak edir. On yeddinci əsr Azərbaycan ədiblərinin əsərlərində də həmin şəkilçi ilə düzələn sifətlər az-az işlənmişdir. Bir nümunə:
Ölür qorxaq kişi yuxusunda ilan görgəc.
(Mürtəzaqulu xan Zəfər)
Misradakı qorxaq sifəti qorx- feilindən əmələ gəlmişdir. On yeddinci yüzil ədəbi dilimizdə sifət düzəldən digər şəkilçilər də vardır ki, onlara da az rast gəlinir. -ar, /-ər şəkilçisi
Filologiya məsələləri, №4, 2017
99 Bu şəkilçi feil köklərindən bəzi isimlər yaradır. Göstərilən şəkilçi müasir dilimizdə də az işlənir. Yanar ürək, doğar qoyun və s. birləşmələrdəki sifətlər bu qəbildəndir. On yeddinci əsr şairimiz Vəhid Qəzvininin bir beytində işlənmiş uçar quş ifadəsindəki uçar sifəti də buna misaldır. Həmin sifət uç- feil kökündən –ar şəkilçisinin köməyi ilə əmələ gəlmişdir: Uçar quşdur, könüldə qanadi.
-ri şəkilçisi Müasir dilimizdə qeyri-məhsuldar olan bu şəkilçi də düzəltmə sifət əmələ gətirir. Aşağıdakı misralarda gördüyümüz əgri (əyri) sifəti də həmin şəkilçinin vasitəsi ilə əy- feilindən düzəlmişdir:
Acıxlı üzi, baxışı əgri, sözü acı. (Təsir Təbrizi)
Çapqınçı əgri baxışı müjgan yarağıdır. (Vaiz Qəzvini) -ma/-mə şəkilçisi
Müasir Azərbaycan dilində bəzi sifətlərin əmələ gəlməsində bu şəkilçi iştirak edir. Məsələn, süzmə qatıq, seçmə oyun və s. ifadələrdəki sifətlər buna misal ola bilər. On yeddinci əsr şairlərinin əsərlərində oxşa- feil kökünə –ma şəkilçisinin qoşulması yolu ilə yaranmış oxşama düzəltmə sifətinə təsadüf edirik. Maraqlıdır ki, bu sifət əsasən sabit bir ifadə tərkibində işlənmişdir: oxşama qardaş.
Məcnunə yetirsən, söylə, ey badi-səba,
Qövsi dedi: - Ey oxşama qardaşım, gəl.
(Qövsi Təbrizi)
(Vəhid Qəzvini)
Görünür ki, oxşama qardaş ifadəsindəki feil o dövrün ədəbi dilində ilk növbədə dərd ortağı, həmdərd, eyni dərdli sayıla bilən, məhz bu cəhətdən oxşayan, bənzəyən qardaş anlamında işlənmişdir. Bu sifət dil tarixi faktı kimi əhəmiyyətlidir.
Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, dörd cilddə, 2-ci cild (XVII-XVIII əsrlər). Bakı: Şərq-Qərb, 2007 2. Cəfərov S. A. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı: ADU nəşriyyatı, 1960 3. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, I hissə. Bakı: Maarif, 1979 Filologiya məsələləri, №4, 2017
100 4. Hacıyev T.İ. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, I hissə. Bakı: Elm, 2012 5. Hüseynzadə M. H. Müasir Azərbaycan dili (morfologiya). Bakı: Maarif, 1983 6. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: Nurlan, 2010 7. Qiyasbəyli M. Azərbaycan dilində morfoloji söz yaradıcılığı. Bakı: Maarif, 1987 8. Məhərrəmova R. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. XVII-XVIII əsrlər. Bakı: Şərq-Qərb, 2007 9. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı: Azərtədrisnəşr, 1962 10. Tanrıverdi Ə.V. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil, 2014 11. XVII əsr Azərbaycan lirikası (antologiya), (tərtibçilər və ön sözün müəllifləri P. Kərimov, M.Hüseyni). Bakı: Nurlan, 2008 12. Qəzvini V. Divan (nəşrə hazırlayanlar P.Kərimov, A.Ramazanov). Bakı: Nurlan, 2009 13. Məsihi. Vərqa və Gülşa (tərtib edəni, ön söz və şərhlərin müəllifi Ə.Səfərli).Bakı: Şərq-Qərb, 2005 14. Şamlu M. Divan (tərtibçi və ön sözün müəllifi P.Kərimov). Bakı: Nurlan, 2006
15. Təbrizi Q. Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni və ön sözün müəllifi P.Kərimov). Bakı: Lider nəşriyyat, 2005 16. Təbrizi T. Türkcə şeirlər (nəşrə hazırlayan P.Kərimov) Bakı: Nurlan, 2011
17. Təbrizi S. Seçilmiş əsərləri (tərtibçi, ön söz və şərhlərin müəllifi B.Azəroğlu).Bakı: Öndər nəşriyyat, 2004
Арзу Аббасова Прилагательные в азербайджанском литературном языке xvii века
Резюме В 17-ом веке словесное творчество с морфологическим путем азербайджанского литературного языка носил свойственный ему осо- бый характер, где наряду с исторически устоявшимися традиционными словами литераторы совершили достойные внимания дела в сфере соз- дания новых слов, используя возможности родного языка. Этот процесс открыто показал себя в лице созданных имя прилагательных. В статье об исследовании вопросов словесного творчества в произведениях таких известных мастеров, как Саиб Тебризи, Гёвси Тебризи, Рукнаддин Месихи, Вахид Газвини, Муртазагулу хан Зафар, Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|