Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
114 Dərdinin əlacını tapmış Şəhrəbanu xanım dayəyə öz təşəkkür və məhəbbətini bildirmək üçün onun adının əvvəlinə gözüm sözünü əlavə edir: “Şəhrəbanu xanım. Gözüm Xanpəri, bəs tez olun Əlmərdanı bu saat göndər Məstəli şahı Ağcabədi kəndindən alıb gətirsin” (5, s. 55). Komediyalardakı müraciət etiketlərindən biri də müraciət obyektinin adının əvvəlinə xahiş, yalvarış, iltimas, arzu və s. təmənnaları ifadə edən vokativ sözlərin artırılmasıdır. Bu cür sözlərdən biri də qadan alım ifadəsidir ki, Azərbaycanın bir çox bölgələrində (komediyada Qarabağ bölgəsi) bu sözlərdən daha geniş istifadə olunur. Şahbaz bəy də nişanlısı Şərəfnisəni dilə tutmaq üçün bu üsula əl atır: “Şahbaz bəy. Şərəfnisə, qadan alım, bilirsən ki, əmidostum bu gün nə tufan elədi? Müsyö Jordanın yanında əminin üstünə çır-çır çığırdı, məni də hədələdi.Şərəfnisə xanım. Şübhəsiz, heç özün etdiyindən xəbərin yoxdur, əmidostunun çığırmağı gözünə görünür. Şahbaz bəy. Qadan alım, Şərəfnisə, mən özüm nə eləmişəm?” (5, s. 56). Dərviş Məstəli şaha Şəhrəbanu xanımın müraciət etiketi də Azərbaycan folklorundan qaynaqlanır. Belə ki, nağıllarımızda olduğu kimi, Şəhrəbanu xanım da Məstəli şaha “baba dərviş” deyə müraciət edir: “Şəhrəbanu xanım. Baba dərviş, bir cüzvi, yüngül işdən ötrü sənə zəhmət vermişəm” (5, s. 58). Hadisələrin inkişafından asılı olaraq, obrazlar arasındakı müraciət etiketləri də dəyişir. Məsələn, bir qədər öncədə Xanpəriyə “gözüm Xanpəri” deyə müraciət edən Şəhrəbanu xanım onun parijlilərə qarşı rəhimsizliyinə cavab olaraq “arvad” deyə münasibət bildirir: “Şəhrəbanu xanım. Bıy, arvad, sənin ürəyin daşdır, nədir?” Biçarə parijlilər bizə nə eləyiblər ki, evlərin, imarətlərin başlarına yıxaq, min-min adamın qırılmağına bais olaq (5, s. 60). Yalnız Müsyö Jordanın ölümünü istəyən Şəhrəbanu xanıma əks reaksiya Şərəfnisə xanımdan gəlir və bu da müraciət etiketində reallaşır. Belə ki, bayaqdan anasına sadəcə “ana” deyə müraciət edən Şərəfnisə xanım öz emosiyalarına adekvat olaraq “can ana” müraciətindən istifadə edir. Şərəfnisə xanım. Can ana, elə demə, Müsyö Jordan yazıqdır, çox yaxşı adamdır (5, s. 60). Epik əsərlərin dilində bədii dilin keyfiyyətini artırmaq üçün dialektlərə məxsus etiketlərdən də istifadə olunur. Məsələn, bəzi dialekt və şivələrdə övladlar anaya məmə deyə müraciət edirlər ki, bu nitq etiketi də mədəniyyət, nəzakət baxımından müraciət edənlə müraciət olunan arasında xoş münasibət yaratmağa xidmət edir. Daha çox şərq ləhcəsində işlənən məmə sözündən bəzi yazıçılarımız tipikləşdirmə və fərdiləşdirmə məqsədilə obrazların dilində istifadə etmişlər. Məsələn: Qız bir az dayandı, sonra içəriyə dönüb səsləndi: - Məmə, ay məmə, Qapıya çıx (2, s. 329).
Filologiya məsələləri, №4, 2017
115 Beləliklə, yuxarıdakı araşdırmalardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bədii əsərlərin dilində nitq etiketləri ən müxtəlif məqsədlərə xidmət edə bilər və eyni bir sözdən müxtəlif hədəflər üçün faydalanmaq mümkündür. Burada yazıçı obrazın xarakterini göstərmək, situasiyaya uyğun davranmaq, qarşıda dayananın psixologiyasına uyğun ünsiyyət qurmaq, surətin sevgisini, nifrə- tini, sevincini, kədərini və s. bildirmək üçün müraciət formalarından məntiqli şəkildə istifadə edir. Əslində bir etiketlə obraz öz istədiyini həyata keçirir. Məsələn, Şahbaz bəyin Hatəmxan ağanı Parisə getməkdən ötrü yola gətir- mək üçün qurduğu ünsiyyətdə etiketlərin nə qədər rol oynadığını açıq-aşkar gördük. Deməli, planların baş tutması, səmərəli fəaliyyət üçün etiketlər obrazın nitqində strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu cür vasitələr oxucunu da tərbiyələndirir, onların nitqinin inkişafı üçün zəngin material verir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat: 1. Стернин И.А. Русский речевой этикет. Воронеж, 1966, 72 s. 2. Mirzəyev H. İ. Mən necə unudum belə dərdimi. Bakı: Qismət, 2004, 304 s.
3. Anar. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Lider, 2004, 416 s. 4. Hüseyn M. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə, I c., Bakı: Avrasiya-Press, 2005, 320 s. 5. Axundzadə M. F. Əsərləri. 3 cilddə, I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 296 s. 6. Cəfərov N. Danışıq dili. “Mən”in müraciət mədəniyyəti // “Ədəbiyyat” qəzeti, 2000, № 8, s. 4. Алиева Лятафет Специфика речевых этикетов в художественном языке М.Ф.Ахундзаде Резюме
М.Ф.Ахундзаде анализируются в особенности употребления речевых этикетов в языке его эпических произведений.Речевой этикет, формы обращения – одни из основных признаков, отражающих национальную специфику языка. В азербайджанском языке эти единицы по своему стилистическому потенциалу отличаются богатством и разнообразием содержания и функций. В этой связи возникает необходимость исследования речевого этикета в художественном стиле. С учётом актуальности темы к исследованию привлечены формы обращения в художественном языке М.Ф.Ахундзаде. Писателю удалось сохранить нормы этикета в обращениях, используемых в диалогах, на высоком Filologiya məsələləri, №4, 2017
116 уровне. Писатель мастерски и достоверно отразил в речи каждого персонажа особенности его образа жизни, психологии, культурного уровня, окружающей среды, окружающих его людей. М.Ф. Ахундзаде логически использовал формы обращения с целью показа хороших и плохих отношений между образами. Такие этикеты имеют и стратеги- ческое значение в речи персонажей для достижения цели, реализации планов, плодотворной деятельности. Эти средства воспитывают чи- тателя и содержат богатейший материал для развития его речи.
Aliyeva Latafat Specificity of the speech etiquettes in M.F.Akhundzadeh’s artistic language Summary
The article deals with the analysis of the peculiarities of use of the speech etiquettes in the outstanding playwright M.F.Akhundzadeh’s language in his epic works on the basis of his comedies. Speech etiquette, forms of address are the main features that reflect national specific character of the language. The stylistic potential of such units is remarkable for its rich and various content and functions in the Azerbaijani language. Thus it is necessary to research speech etiquette in the artistic style. Having taken into consideration urgency of this subject we research form of address in M.F.Akhundzadeh artistic language. The writer succeeded in keeping up the norms of etiquette in addresses, used in the dialogues on the high level. The writer skillfully and naturally reflected in each character’s speech the peculiarities of his mode of life, psychology, cultural level, environment, people around. M.F.Akhundov logically used the form of address for the purpose of showing good and bad relations between the characters. Such etiquette has also strategic significance in characters’ speech to achieve aim, to realize plans and fruitful activity. Such means brings up readers and contains rich material for development of their speech.
Rəyçi: İsmayıl Kazımov filologiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|