Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
117 SEVİL ƏLİYEVA filologiya üzrə fəlsəfə doktoru ADNSU sevil.aliyeva.72@mail.ru FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR VƏ ONLARIN FUNKSİYALARI
Açar sözlər: frazeologiya, frazeoloji vahidlər, kommunikativ, nominativ, funksiya , dil. Key words: phraseology, phraseological units, communicative, nominative, function, language. Ключевые слова: фразеология, фразеологическое выражение, коммун- икативный, номинативный, функция, язык.
Dilin lüğət tərkibi yalnız sözlər deyil, həmçinin frazeoloji vahidlər vasitəsi ilə də zənginləşir. Frazeoloji vahidlər elə söz qruplarıdır ki, onlar nitq prosesində yaranmır, onlar dildə hazır ifadələr kimi mövcud olur, xüsusi frazeoloji lüğətlərdə toplanır. Sözlər kimi frazeoloji vahidlər də yalnız bir məfhumu ifadə edir və onun bir üzvü kimi çıxış edir. Buna görə də onlar dilçilər tərəfindən geniş şəkildə tədqiqata cəlb olunurlar. N. Vəliyeva yazır: “Müxtəlif sistemli dillərdə frazeoloji vahidlərin linqvistik təhlili zamanı funksional-kontekstual xüsusiyyətlərini tədqiq edərkən, belə nəticəyə gəldik ki, onlar şifahi nitqdə və yazılı konteksdə, ümumxalq danışıq dilində, bədii ədəbiyyatda və publisistik yazılarda işlənir”. Dilçilər frazeoloji vahidləri motivasiya olmayan, nitq zamanı yarana bilməyən, yalnız dildən hazır şəkildə götürülüb istifadə olunan söz qrupları kimi tərif etmişlər. Onların digər əsas xüsusiyyəti isə leksik tərkibinin və qrammatik quruluşunun sabitliyidir. İngilis dilində işlənən red tape (bürokratik metodlar) ifadəsində red sifətini digər bir sifətlə əvəz etmək mümkün deyil, çünki bu ifadə frazeoloji vahid olduğundan semantik cəhətdən motivasiya olunmur, yəni onun mənası frazeoloji vahidi təşkil edən ayrı-ayrı sözlərin mənasından müəyyən olunmur. Bu vahidlər dildə hazır şəkildə mövcud olduğundan onların leksik tərkibi və qrammatik quruluşu dəyişdirilə bilməz. Frazeologiyanın ən vacib məsələlərindən biri də frazeoloji vahidlərin funksiyasıdır. Frazeoloji vahidlər öz başlıca meyarları tərəfindən əvvəlcədən təyin edilmiş müəyyən funksiyalara malikdirlər. İşlənməsinin hər hansı bir halında bütün frazeoloji vahidlərin bəzi funksiyaları sabitdir. Digər funksiyalar isə dəyişkəndir, yalnız bir qrup frazeoloji vahidlərə xasdır. Məlumdur ki, kommunikativ, idrak və nominativ funksiyalar frazeoloji vahidlərin sabit funksiyalarıdır. Filologiya məsələləri, №4, 2017
118 Dilimizdə elə frazeologizmlər vardır ki, onlar kommunikativ funksiya daşıyır, cümlə tiplidir. Belə frazeologizmlərə kommunikativ frazeologizmlər, yaxud cümlə tipli frazeologizmlər də deyilir. Kommunikativ frazeologizmlər həm məzmununa, həm də formasına görə cümləyə bərabərdir və bitmiş bir fikri, tam bir mənanı bildirir. Məsələn, yağışdan çıxıb yağmura düşdüm; canını oda yaxdı; qaz vurub qazan doldurmaq lazımdır və s. Frazeoloji vahidlərin kommunikativ funksiyada işlənməsinə ən çox bədii ədəbiyyatda rast gəlirik. F. Məmmədli qeyd edir: “Poeziyada dil təsəvvürlərinin kommunikativ funksiyası mənaların obraz pərdəsi arxasında təqdim olunur. Öz estetik keyfiyyəti ilə emosiyalara xidmət edən bədii nitqdə emosional səciyyə dilin struktur ünsürləri deyil, dil strukturunun müxtəlif səviyyələrinə məxsus əlamətlərlə əks olunur. Yəni hissi cəhətin dil strukturunda ifadə üsulları bədii təfəkkürün dil yaruslarından seçib götürdüyü poetik vahidlərin adi kommunikativ funksiyasından daha yüksək olan estetik dəyər kəsbetmə səviyyəsində özünü göstərir”. Poeziyada frazeoloji vahidlər – zəngin semantik-üslubi xüsusiyyətlərlə çıxış edir. Düşdüyü kontekstdə onlar təsvir və tərənnüm obyektini təsirli poetik vüsətlə canlandirir. B.A. Larinin də qeyd etdiyi kimi məhz bunun nəticəsidir ki, bütün zamanlarda frazeoloji birləşmələr ədəbiyyatşünaslar tərəfindən adi leksik vahiddən daha çox obrazlılıq, yüksək ifadəlilik vasitəsi kimi dəyərləndirilmişdir. O da xüsusi vurğulanmışdır ki, xalq frazeologiyası bu baximdan daha aparıcı mövqelidir. Obrazlı dilin yaranmasında frazeoloji vahidlərin rolu az deyildir. Personajların fərdi xüsusiyyətlərini açmaqda, hadisələrin dinamik inkişafını çatdırmaqda, dinləyiciyə emosional təsir göstərməkdə, bədii lövhələri yarat- maqda və digər məqsədlə frazeoloji vahidlərdən məqsədli şəkildə istifadə olunur. Bədii ədəbiyyatda işlənən frazeoloji vahidləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar: 1) Poetik müqayisə yaratmaq üçün bədii təsvir vasitəsi kimi frazeoloji vahidlərdən istifadə olunur. Iki obyekt qarşılaşdırılır və poetik şəkildə müqayisə olunur. Təbii ki, şair və yazıçılar frazeoloji vahidlər vasitəsilə poetik müqayisəyə daha çox üstünlük verirlər. Məsələn, 2) Bizi atom bombası qorxutmaz zərrə qədər, Atalar yaxşı deyib: “İt hürər, karvan keçər”. (S. Rüstəm) 2) Frazeoloji vahidlər vasitəsilə poetik müqayisə təzadlı bir şəkildə yaranır. Tərəflər bir-biri ilə qarşılaşdırılır və bu da təzad yaradır. Məsələn, Şahım, balıq başdan qoxar, Qamış kökdən. (A. Şaiq) -Bəli, sənin ayağın biləni mənim başım bilmir. (S. Qədirzadə) 3) frazeoloji vahidlər vasitəsilə ənənəvi müqayisə, bənzətmə əsasında müqayisə, alleqorik müqayisə, epitet və yaxud mübaliğə əsasında poetik
Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|