Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1011

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Azerbaycan batı lehçesi: Bu lehçe Kazak, Gence, Karabağ, Daşkesen,Gedebey, Kelbe-

cer, Laçın bölgeleri ve Gürcüstan’ın bazı Türk halkının yaşadığı bölgelerinin( Kardabani, Mar-

neuli, Bolnisi, Dmanisi) şivelerini içine alır.  

Ahmed B.Ercilasun “ Kars ili Ağızları” kitabında morfolojiye yer vermemesinin sebe-

bini Kars ili ağzının beş farklı ağızdan oluşmasına bağlamaktadır. Bu nedenle morfolojik sü-

recin oldukça sıkıntılı bir çalışma olacağını belirtmiş. Biz bu çalışmamızı yaparken çok sıkıntı 

çektik, çünkü yapmış olduğumuz tetkikleri Azerbaycan Türkçesi gramerine göre yapmaya 

çalışdık. Türk grameri ile Azerbaycan gramerinin işleyişi çok yerde farklılık gösterir. 

 Çalışmamızı, Ahmed B.Ercilasun’un  “Kars ili Ağızları” kitabında yer alan metinler, 

Memmedağa  Şiraliyev“ Azerbaycan Dialektolojisinin Esasları”  kitabında ki Azerbaycan  ba-

tı gurubu şivelerine ait metinler ve Sedaget Kerim kızı Esedova’nın  “ Azerbaycan Dilinin 

Borçalı Şivesi” adlı çalışmasında yer alan  Borçalıdan derlenmiş metinler ışığında inceledik. 

Yapmış olduğumuz karşılaştırmalı morfolojik gramer çalışmasını,  M. Erginin “Türk  Şekil 

Bilgisi”, K.Ş Kazımov “ Müessir Azerbaycan Dili”, Memmedağa Şiraliyev “ Azerbaycan Dia-

lektolojisinin Esasları” ve Möhsün Nağısoylu “Azerbaycan Dili” kitablarından yararlanılarak 

hazırladık. 50 Kars ili ağızları metinleri, 20 Azerbaycan batı dialekt ve şiveleri metnleri üze-

rindeki tetkikimizi konu başlıklarına uyğun olarak teker –teker tetkik etdikden sonra yazdık. 

Ağızlarda kullanılan sesleri (ō, ñ, ġ, ū) olduğu kimi bıraktık. Dialekt,  şive ve ağızlarındaki  

yerleri kısaltmalar şeklinde verdik.( Kaz, Gen,Kelb, Bor; Kars Az, Kars Yer, Pos,Terk) gibi 

Yapmış olduğumuz bu çalışmayı Azerbaycan gramerine uygun bir biçimde yapmaya 

çalıştık.Araştırmamıza  ilk olarak isimle başladık. İsmin kuruluşça türlerini sade, düzeltme ve 

mürekkeb isimleri verdik. Düzeltme isimleri meydana getiren eklerin önceki dönemlerden gü-

nümüze geçirdiği deyişiklikleri ve dialekt ve ağızlardaki kullanımlarını gösterdik. Mensubiyet 

katagorisini tablo halinde verdik ve açıkladık. Kemiyet katagorisin de  ise -lar

2

nan

2

, 

dar

2

ekleri her iki tetkik sahasında kullanılmıştır.Fiilleri de sade, düzeltme ve mürekkeb olarak 

verdik ve düzeltme fiilleri meydana getiren ekleri aynı isimde olduğu gibi gösterdik. Mürek-

keb fiilleri dört biçimde Türk gramerini Azerbaycan gramerine uygunlaştırarak gösterdik. Fiilin 

hem Azerbaycan batı dialekt ve şivelerinde, hem de Kars ili ağızlarında geyri - bacarık şek-

linin inkarı bilme ile birlikte -mma, -mme  ekleri ile yapılır.Fiil eklerin de ise emr eki Azer-

baycan batı dialektlerinden Kazakta üç variantlı  -em, -om, -öm ve emr ekinin ikinci şehsın  

tekilinde Azerbaycan batı dialektlerinde ve  Kars ağızlarında edebi dilden farklı olarak –

ginan,-qınan ekleri kullanılmıştır. Negli geçmış zamanda –mış

4

ekeri ile birlikte Kars ili 

ağızlarında  Hanatda –ıf

4

 , Kars Azeri ağzında ıb

4

,ıp

4

  ekleri kullanılmışdtır.Azerbaycan batı 

dialektinde de -mış

4

eki ile birlikte –ıf

4

 eki kullanılmıştır.İ ndiki zaman ekleriTürk edebi 

dilinde -yor, Azerbaycan edebi dilinde ise ır

4

 biçimindedir.Azerbaycan batı dialektinde Ka-

zakta işlenen indiki zaman ekleri  üç variantda kendini gösterir:  -ēr,-er, -//- ōr, -or, - / / ör ,-

ör. Kars ili ağızlarında ise yerli  ve Azeri ağzında -ır,-ir; HanaK ağzında, -yor,-yır,-yür,-yer; 

Posof ağzında  –ır,-yor;Tererkeme ağzında  -ir, -ür,-or eklerikullanılmıştır. Geti gelecek za-

man – acaq,(acak),ecek ekiAzerbaycan batı dialekt ve şivelerinde -acax, -acağ, -ecek, -ecex, -

ajax, -ejex ekleri vasıtası ile ifade olunur. 1 şahsın  tekilinde ve ikinci şahsın tekilinde  gele-

cek zaman eki ekseri bazı dialekt ve şivelerimizde yer almış, yani -ac, -ac, -aj, -aj biçiminde 

ifade olunmuştur.(Kelb,Qaz,Bor) Kars ili ağızlarında  bu ek -acah, -eceh -acağ, -ecek, , -ajah, 

-ejeh şekilindedir.Kars ili ağızlarında birinci şahsın tekilinde hem gelecek zamanın, hem de 

şahıs  şeklerinin ixtisar biçimine tesadüf edilir. -ec, -ac; -aj, -ej.Geyri -geti gelecek  zaman 

Hem Azerbaycan batı dialekt ve şiveleri, hem de Kars ili ağızlarında –ar-,er şeklindedir. 

Kars ili ağızlarında bu ekte bazı değişiklikler olur. –lar,-ler ekinden önce  gelen geyri -

geti gelecek  zamanda (geniş zaman) r>l ya da r sesi düşer. Azerbaycan batıdialekt ve şivele-

rinde fiilin arzu şeklinin çekimi bütün şahıslara  göre çekimlenir. Kars ili ağızlarında ise Türk 

edebi dilinin aksine fiilin arzu biçimi,  şahıslara göre çekimi ağızlarda yaşamaktadır.Fiilin va-

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1012

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

cip biçimi Azerbaycan batı dialekt ve şivelerinde çok  rast gelinen bir ek değildir. Fiilin lazım 

biçimi  ise Türk edebi dilinde böyle bir fiil biçiminin kullanımı yoktur. Ama Kars ili ağızla-

rında bu ekin kullanımına rast geldik “doyası, göresiğiz” Fiilin mürekkeb zamanlarında -sa,-

se eki emr,arzu ve şert eklerine eklenemiyor. Bu vaziyet batı dialekt ve şivelerinde de böy-

ledir. Türk edebi dilinde bu ek emr, arzu, şert şekillerine artırılmaz. Ama Kars ili ağızlarında 

hem arzu, hem de istek şeklinin çekimi vardır. Sual şekli her iki araştırma sahasında da into-

nasiya ile olmaz. Sadece eklerle ifade olunur.Türk edebi dilinde ve Kars ili ağızlarında fiilin 

sual biçimi ayrı yazılır.Bazı fiili bağlama ekleri Azerbaycan edebi dilinde olduğu halde Türk 

edebi dilinde yoktur.Ama Türk edebi dilinde olmayan  bu ekler Kars ili ağızlarında mevcuttur. 

-dıhdan

4

(dıhdan), -annan

2

 eklerileri. Bazı ekler Azerbaycan edebi dilde olduğu halde batı 

dialekt ve şivelerinde  bu eklere rastlayamadık.-alı

2

,ken,acaq ekleri gibi . 

Sonuç olarak; çalışmamızda yapmış olduğumuz tesbitlere göre bugüne kadar bu iki 

bölge dialekt ve şiveler arasında karşlıklı yapılmamış olan morfoloji çalışmasın  ıyapmaya 

çalışdık. Biz bu çalışmamızı isim ve fiille sınırlı tutduk. 

 

 

MEMMED ARAZ HAYATI VE ESERLERİ 

 

Ebru ERDAĞI 

Kars Kafkas Üniversitesi 

[e-mail] 

TÜRKİYE 

 

1.1. Memmed araz’in hayati 

Memmed Araz, 1933 yılında Nahçıvan’ın  Şahbuz ilçesinin Nurs köyünde dünyaya 

gelmiştir. Şairin doğduğu yıl kesin olmasına rağmen, ayı ve günü belli değidir.  Şair, doğum 

tarihini çok fazla önemsemediğini söylemesine rağmen, 14 Ekim tarihini doğum günü olarak 

kabul etmiştir. 14 Ekim 1982 tarihin taşıyan Qırx Doqquz Yaşım şiirinde “14 Oktyabr-Qırx 

doqquz yaşım…”mısrasında bu durum açıkça görülmektedir. Ayrıca, Elli Yaşıma Önsöz adlı 

şiirinde de “14 Ekim”  tarihi vardır. 

Memmed Araz’ın asıl adı “Memmed İbrahimov İnfiloğlu”dur. Araz mahlasını ilk defa 

Qanadlı Qayalar(1973) adlı eserinde kullanmıştır. Şair, edebiyat dünyasında “Araz nehriyle” 

ilgili çok fazla şiir yazmasından dolayı “Araz şairi” olarak tanınmıştır. Ve 1974 yılından sonra 

“Araz” mahlasını soyadı olarak kabul etmiştir. Babası İnfil Kişi aslen Ermenistan’ın Sisyan 

bölgesinden olup, 1918 yılında Nahçıvan’a göçmüştür.  İnfil Kişi’nin Cahan Hanım’la 

evliliğinden sırasıyla, İbrahim, Gülsüm, Memmed,Ebülfez ve Meryem adlarında beş çocuğu 

olmuştur. Memmed ailenin üçüncü çocuğudur. Cahan Hanımın, Araz’ın  şair olmasında çok 

büyük bir rolü olmuştur. Okuma yazması olmamasına rağmen halk şiirine karşı büyük bir ilgi-

si vardı. 

Burada ilk yazdığı şiirini “Gençler Günü Bayramı”nda okur. Bu şiir Herkes tarafından 

çok beğenilir.  Yanın  İşıqlarım adlı bu şiir, inqılab ve Medeniyyet dergisinde neşredilir. 

Böylece, üstadların ve kendisinden yaşlı diğer kalem dostlarının da yardımıyla sanatın ince, 

zarif ve dikenli yollarında ilk adımlarını atar.  

Araz çeşitli tedavilerle 1980’lerin sonuna kadar günlük faaliyetlerini normal bir şekilde 

sürdürebilmiştir. Ancak 1980’lerin sonuna doğru hastalığı gittikçe artmaya başlamış ve 

1990’larınbaşında da vücudunu tamamen sarmıştır. Bu tarihten sonra yemek, içmek, gezmek 

gibi günlük ihtiyaçlarını büyük ölçüde eşinin yardımıyla karşılayan Araz, evde kapalı kal-

maktan son derece büyük bir üzüntü duyar. Ancak bu hastalık onu yıldıramaz, evde bile olsa 

edebi çalışmalarına devam etmekten geri kalmaz. Bir yandan Azerbaycan Tebieti dergisindeki 

---