Microsoft Word antibohran-vidadi doc

 
95
bazarının  sabitliyi  üçün  təhlükə  yaradır.  Bu  zaman  onun  struktur 
xüsusiyyətlərinin  həmin  prosesə  müəyyən  böhran  səviyyəsini 
artırmağa  imkan  verməsi  tələb  olunur.  ştirakçılar  arasında 
maliyyə-kredit  və  bazar  əlaqələrinin  mövcudluğu  risklərin 
keçirilməsi  və  böhranın  bütün  maliyyə  sektoruna  yayılması 
mexanizmi  kimi  xidmət  edir.  Böhranı  işə  salan  mexanizm  kimi 
həm xarici iqtisadi, həm də aşağıdakı daxili şoklar çıxış edə bilər: 
ticarət  konyunkturasının  kəskin  pisləşməsi,  sistemi  təşkil  edən 
institutların  müflisləşməsi,  birja  böhranları,  siyasi  amillər  və  ya 
bazar  iştirakçılarının  fikrinin  qəfildən  dəyişməsi.  Böhrana  səbəb 
olmuş  hadisənin  daxili  səbəblərdən  törəməsi  sistem  risklərinin 
konkret həyata keçmə vaxtının proqnozlaşdırılmasını çətinləşdirir. 
Lakin risklərin yığılaraq müəyyən böhranlı bir kütlə halına gəlməsi 
prosesinin  özü,  o  cümlədən  riyazi  modellərin  köməyilə,  təsvir 
oluna bilməz.   
Böhran  potensialının  yığılması  mikroiqtisadi  risklərin 
maliyyə  bazarının  ayrı-ayrı  institutları  və  iştirakçıları  tərəfindən 
yığılması,  həmçinin  maliyyə  sisteminin  xarici  təsirlərdən  artan 
asılılığı ilə bağlıdır. Sistem riski müəyyən böhranlı bir kütlə halına 
gəldikdə  geniş  miqyaslı  sistem  böhranına  çevrilə  bilər.  Sistem 
riskinin  yayılma  mexanizmi  vasitəsilə  böhrana  çox  vaxt  yığılmış 
böhran  potensialı  ilə  əlaqəsi  olmayan  yeni  institutların  və 
bazarların  cəlb  olunduğu  qarşılıqlı  əlaqələr  sistemindən  ibarətdir. 
Sistem  böhranı  sistem  riskinin  bir  sıra  maliyyə-kredit  institutları-
nın  müflisləşməsindən  daha  böyük  olan  və  maliyyə  bazarının 
kapitalın  şəklinin  dəyişdirilməsi  üzrə  funksiyalarını  yerinə  ye-
tirmək qabiliyyətinin itirilməsinə səbəb olan ümumi böhrana trans-
formasiyasından  (dəyişməsindən)  ibarətdir.  Böhranın  nəticələrinə 
kredit-maliyyə  vasitəçiliyinin  dayandırılmasını  və  kapitalın  bazar 
vasitəsilə  təkrar  bölünməsini,  ümumi  rifah  səviyyəsinin  aşağı 
düşməsini  (çox  vaxt  xeyli  dərəcədə),  iş  fəallığının  zəifləməsini, 
ÜDM azalmasını, cəmiyyətdə sosial-siyasi gərginliyi aid etmək olar.  
Maliyyə  bazarında  böhran  riskinin  amil  tərəfinin  idarə 
edilməsi  yalnız  bazar  iştirakçılarının  (bankların,  korporasiyaların 

---

 
96
və  s.)  deyil,  həmçinin  maliyyə  bazarının  obyektlərinin, 
seqmentlərinin  və  yardımçı  alt  sistemlərin  risklərinin  amil  və 
nəticə  tərəflərinin  idarə  edilməsilə  bağlıdır.  Maliyyə  aktivlərinin 
keyfiyyətinin pisləşməsi (inflyasiya və milli valyutanın, səhmlərin 
və  istiqraz  vərəqələrinin  qiymətdən  düşməsi),  bank  və  korporativ 
sektorlarda  problemlərin  yığılması,  ayrı-ayrı  iştirakçıların  müf-
lisləşməsi, yardımçı sistemlərin sıradan çıxması, maliyyə bazarının 
seqmentlərində  problemlərin  olması  və  s.  ayrı-ayrılıqda  böhrana 
gətirib  çıxartmasalar  da  yığılıb,  cəmləşərək  böhran  potensialını 
artırırlar.  Qeyd  olunmuş  risklərin  azalmasında  qanunvericilik, 
nəzarət  və  nizamlayıcı,  o  cümlədən  BHB,  BVF,  DB,  Qiymətli 
kağızlar  üzrə  komissiyaların  təşkili  ilə  məşğul  olan  beynəlxalq 
təşkilat  (IOSCO),  Sığorta  nəzarəti  üzrə  beynəlxalq  assosiasiya 
(IAIS),  Ödəmələr  və  hesablaşma  sistemləri  üzrə  komitə  (CPSS), 
Mühasibat  standartları  üzrə  beynəlxalq  şura  (IASB)  və  s.  kimi 
beynəlxalq  orqanlar  xüsusi  rol  oynayır.  Onlar  böhranın  yaranma 
riskinin azalmasına səbəb olan norma və qaydaları tətbiq etməklə 
riskin amil tərəfinə təsir edirlər. Maliyyə bazarında yaranan böhran 
nəticəsində  vurulmuş  zərərin  səviyyəsi  zərərin  azalmasına  və 
itkilərin  kompensasiyasına  istiqamətlənmiş  riskin  nəticə  tərəfinin 
idarə  edilməsini  tələb  edir.  Adətən  zərərin  kompensasiyasında 
dövlət bəzi hallarda isə, böhran əleyhinə funksiyalarının gələcəkdə 
müzakirə olunacağı, BVF iştirak edir.  
Beləliklə,  maliyyə  bazarında  böhranın  yaranması  riski  bir 
çox  amillər  və  müxtəlif  növ  risklərin  bir-birinə  keçməsi 
nəticəsində  formalaşır.  Onun  təsirinə  bazar  iştirakçılarının  böyük 
ə
ksəriyyəti  məruz  qalır.  Bu  növ  riskin  həyata  keçməsi  böyük 
itkilərə gətirib çıxarda bilər.  
Beləliklə maliyyə bazarında böhran – daxili və xarici amillə-
rin təsiri altında yığılmış risklərin həyata keçməsi nəticəsində onun 
vəziyyətinin  kəskin  pisləşməsi  və  nəticədə  bazarın  fəaliyyətinin 
pozulması, qiymət göstəricilərinin, pula çevrilmə qabiliyyətinin və 
maliyyə  vasitələrinin  keyfiyyətinin  aşağı  düşməsi,  bazar  iştirakçı-
larının müflisləşməsidir. Böhranların səbəb və nəticələrinin xüsusi 

---

 
97
ayrılmasına əsaslanan bu tərif həmin böhranın qarşısının alınması 
imkanının sonrakı tədqiqatı üçün metodoloji baza kimi çıxış edir.   

---

 
98
2.3. MÜASIR QLOBAL MAL YYƏ BÖHRANININ  
XÜSUS YYƏTLƏR  
 
Maliyyə  böhranları  2008  -cı  illərdə  dünya  iqtisadiyyatına 
damğasını  vurmuşdur.  ABŞ,  Yaponiya,  Qərbi  Avropa  ölkələri 
kimi  inkişaf  etmiş  iqtisadiyyatlar;  Latın  Amerika,  Meksika,  Şərqi 
Asiya  və  Türkiyə  kimi  inkişaf  etməkdə  olan  iqtisadiyyatlar, 
Rusiya, Şərqi Avropa ölkələri kimi keçid iqtisadiyyatlarının da da-
xil olduğu ölkələrdə maliyyə və bank böhranları yaşanmışdır. Qlo-
ballaşma  və  maliyyə  sərbəstliyinin  genişlənməsində  və  dərinləş-
məsində təsirli olan bu böhranlar bəzi ölkələrdə hələ davam edir.  
2007  -  2008  -ci  illərdə  ABŞ  baş  verən  böhranın  daha  çox 
«maliyyə  infeksiyası»  kimi  yeni  fenomenin  nəticəsi  olduğu 
aydınlaşandan  sonra  yeni  dünya  maliyyə  böhranının  yaranma 
təhlükəsi xüsusilə kəskin şəkildə qəbul olunmağa başladı.                                                                  
1970-2000-ci illərdə maliyyə böhranları onlarla ölkədə milli 
maliyyə  aktivlərinin  10-30  %-nin  itirilməsinə  səbəb  oldu.    2008- 
2009-cu  illərdə  bir  çox  inkişaf  etmiş  və  inkişaf  etməkdə  olan 
ölkələrin bank sistemlərində böhranlar baş verdi  və  bu böhranlar 
yalnız batan və çətin vəziyyətə düşən bankları deyil, eyni zamanda  
banklarla əlaqəsi olan real sektoru və ev idarələrini  də əhatə etdi. 
2008-ci ilin II  yarısı - fond indekslərində azalma: 70-80%, qlobal 
maliyyə sektorunda itkilər: 3 trln. $  və ya qlobal ÜDM-in 4.3%-i 
təşkil etmişdir. 
Beynəlxalq  təcrübə  göstərir  ki,  bank  böhranının  aradan 
qaldırılmasına yönəlik çəkilən məsrəflər orta hesabla ÜDM-un 15-
20%-ni təşkil edir. Məlumdur ki, əksər ölkələrdə bank böhranının 
qarşısının alınması çox böyük məsrəflər tələb olunmuşdur:  spani-
ya və Macarıstanda 15%-ə qədərini, Malayziyada 20,5%-i həcmin-
də,    Meksikada    isə  30%-dən  yuxarı  səviyyəyə  çatmışdı.  Bir  sıra 
ölkələrdə bu göstərici 40-50%-ə çata bilər. Türkiyənin bank sekto-
runun  yenidən  kapitallaşmasına  və  struktur  yenilənməsinə  dövlətin 
sərf  etdiyi  məsrəflər  40-50  mlrd.  dollar  və  ya  ÜDM-un  üçdəbirini 

---