Microsoft Word antibohran-vidadi doc

 
102
 
III FƏS L   
 
MALIYYƏ 
BÖHRANLARININ 
QARŞISININ 
ALINMASINDA S STEMLI  
YANAŞMA MODELLƏR  
 

---

 
103
3.1. BÖHRANLARIN QARŞISININ ERKƏN ALINMASININ  
MÜAS R MODELLƏR   
 
Böhranların  yaranma  ehtimalının  və  proqnozlaşdırılmasının 
qiymətləndirilməsi  zamanı  son  zamanlar  istifadə  olunmağa  başla-
yan yeni göstəriciləri və modelləri müzakirə edək. Kaminin və di-
gər müəlliflərin əsərində
80
 daxili və xarici amillərin maliyyə baza-
rında böhranların yaranma mümkünlüyünə təsirinin müəyyənləşdi-
rilməsi üçün 1981-1999 illərin 26 inkişaf edən ölkə üzrə məlumat-
ları  istifadə  olunmuşdur.  Bu  zaman  maliyyə  bazarının  vəziyyətini, 
tədiyyə  balansını  və  xarici  təsir  amillərinə  meylliliyi  əks  etdirən 
doqquz indikatorlardan istifadə olunmuşdur. Müəlliflər reqress təh-
lilin  standart  metodikalarına  əsaslanaraq  daxili  və  xarici  amillərin 
böhranların yaranma ehtimalına təsirini qiymətləndirmişlər.  
Tədiyyə  balansı  göstəricilərinin  və  xarici  şok  təzyiqlərinin 
sabit vəziyyətdə böhranın baş verməsi ehtimalının artmasına kiçik 
təsiri  müəyyənləşdirilmişdir.  Lakin  bu  göstəricilər  böhran  dövrlə-
rində  ehtimalın  kəskin  artmasına  görə  cavabdehdirlər.  Müəlliflər 
sübut  etdilər  ki,  daxili  amillər  və  onlara  uyğun  olan  indikatorlar 
ə
sasən  ölkənin  zəifliyini  müəyyən  edir,  xarici  amillər  isə  ölkəni 
təhlükəli hüduddan arxaya atırlar. Daxili amillər risklərin yığılma-
sına cavabdehdirlər, xarici amillər isə - böhran detonatorudurlar.  
Karamazza və digər müəlliflər
81
 ticarət və maliyyə əlaqələr-
inin valyuta böhranlarının zəncirvarı reaksiyasının yayılmasına tə-
sirinin mühümlüyünü müəyyənləşdirmişlər. Onlar qiymət effektlə-
rinə və tərəfdaş ölkələrdə iqtisadiyyatın inkişafının ləngidilməsi ilə 
şə
rtləndirilmiş gəlirlərin azalması effektlərinə əsaslanan ticarət ba-
                                                 
80
  Kamin  S.,  Schindler  J.  and  Samuel  S.  The  Contributions  of  Domestic  and 
External  Factors  to  Emerging  Market  Devaluation  Crises:  An  Early  Warning 
Systems  Approach.  Board  of  Governors  of  the  Federal  Reserve  System, 
International Finance Discussion Paper No. 711, September, 2001.  
81
  Caramazza  F.,  Ricci  L.,  and  Salgado  R.  “Trade  and  Financial  Contagion  in 
Currency  Crises”,  IMF  Working  Paper  00/55.  Washington:  International 
Monetary Fund, 2000. 

---

 
104
xımından qarşılıqlı əlaqənin yeni göstəricisini təşkil etmişlər. Ma-
liyyə əlaqələrinin mühümlüyü kreditin verilməsi və fond bazarları-
nın böhran baş verdiyi ölkənin maliyyə bazarının vəziyyəti ilə kor-
relyasiyası üzrə standart yolların təsirinin uçotu əsasında müəyyən 
olunurdu.  Valyuta  kursunun  həddindən  artıq  qiymətləndirilməsi, 
tədiyyə balansının cari əməliyyatlarının hesabı üzrə defisit, məhsul 
istehsalının  artımı  kimi  standart  makroiqtisadi  amillər  öyrənildik-
dən sonra müəlliflər müəyyən etdilər ki, adi kreditlər şəklində ma-
liyyə  münasibətləri  böhranların  zəncirvarı  yayılması  ehtimalını 
mühüm dərəcədə artırmışdır. Ticarət əlaqələri az əhəmiyyətli qəbul 
edilmişdir,  lakin  onlar  tədiyyə  balansının  cari  əməliyyatları  ilə 
bağlı  problemlərlə  birləşdikdə  onların  təsiri  artır  və  böhranların 
zəif xarici göstəricilərə  malik olan zəif ölkələrə beynəlxalq  yayıl-
ması effektini nümayiş etdirir .  
M.Bussiere və C.Mulder
82
 siyasi qeyri-sabitliyin orta ölçülmüş 
valyuta  kursunun  və  rəsmi  qızıl  valyuta  ehtiyatlarının  dəyişməsi 
ə
sasında qiymətləndirilən böhranın dərinliyinə təsirini qeyd edirlər.  
Müəllif Tornell
83
 tərəfindən aparılan Meksika və Asiya böh-
ranlarının təhlilini tamamlayaraq, siyasi qeyri-sabitliyin dörd  gös-
təricisindən  istifadə  etmişlər.  Onlara  siyasi  qüvvələrin  qütbləşmə-
nin iki göstəricisi (qanunvericilik hakimiyyəti ilə hökumət arasında 
ziddiyyətlərin mövcudluğu), seçki qabağı qeyri-müəyyənlik göstə-
ricisi və seçkilərin tarixinin təyin edilməsi üçün model dəyişənləri 
daxildir.  Müəlliflər  müəyyən  etmişdir  ki,  ilk  iki  göstərici  mühüm 
deyil, ikinci iki göstərici isə mühüm və sabit göstəricilərdir. Müəy-
yən  olunmuşdur  ki,  seçkilərdən  sonrakı  dövr  seçkiqabağı  dövrlə 
müqayisədə daha çox qeyri-sabitliyə və zəifliyə səbəb olur.  
                                                 
82
  Bussiere  M.,  Mulder  C.  “Political  Instability  and  Economic  Vulnerability”, 
IMF Working Paper 99/46 Washington: International Monetary Fund, 1999. 
83
  Tornell  A.  “Common  Fundamentals  in  the  Tequila  and  Asian  Crises”, 
National Bureau of Economic Research Working Paper: No. 7139, 1999. – May.  

---

 
105
Malderin və digər müəlliflərin
84
 əsərində böhranların yaran-
ma  ehtimalına  bundan  əvvəl  Bergin  və  Patillonun
85
;  Saksın,  Tor-
nellin və Velaskonun
86
 əsərlərində yoxlanılmış korporativ sektorun 
balans  göstəriciləri,  korporativ  idarəetmə  və  səhmdarların  və  kre-
ditorların  hüquqlarının  müdafiəsi  standartları  kimi  indikatorların 
yaranma ehtimalına təsiri tədqiq olunmuşdur. Müəyyənləşdirilmiş-
dir ki, borc götürülmüş pulların böyük həcmi və borcun qısa müd-
dətli  strukturu  həm  böhranın  ehtimalını,  həm  də  onun  dərinliyini 
artırır.  Bu  göstəricilərin  təsiri  korporativ  sektorun  bank  kreditləş-
məsi  böyük  olduqda  artır,  bu  da  korporativ  və  bank  sektorlarının 
sıx  əlaqəsinə  işarə  edir.  Səhmdarların  hüquqlarının  müdafiəsi 
böhranların yaranma ehtimalına xeyli təsir göstərir.  
Vellerin əsərində
87
 maliyyə liberallaşmasının valyuta böhra-
nının  yaranma  ehtimalına  təsiri  tədqiq  olunmuşdur.  Həmin  təd-
qiqat  libarallaşma  aparılmamışdan  öncə  və  ondan  sonra  sakit  və 
böhran dövrlərində müxtəlif göstəricilərin müqayisəsinə əsaslanır. 
Reqress təhlilin köməyilə göstəricilərin davranışında böyük fərqlər 
müəyyən  olunmuşdur.  Maliyyə  bazarının  həmin  göstəricilərin  də-
yişməsinə qarşı həssaslığı, xüsusilə, qısa müddətli borcun ehtiyat-
lara nisbəti və valyuta kursunun həddindən artıq qiymətləndirilmə-
si kimi göstəricilərin liberallaşmasından sonra kəskin artmışdır.  
                                                 
84
  Mulder  C.,  Perrelli  R.,  and  Rocha  M.  “The  Role  of  Corporate,  Legal  and 
Macroeconomic  Balance  Sheet  Indicators  in  Crisis  Detection  and  Prevention”, 
International Monetary Fund Working Paper: WP/02/59, March, 2002. 
85
  Berg  A.,  and  Pattillo  C.  “Predicting  Currency  Crises:  The  Indicators 
Approach  and  an  Alternative”,  Journal  of  International  Money  and  Finance, 
Vol. 18. August; 1999. – S. 561-586. 
86
 Sachs J., Tornell A., and Velasco A. Financial Crises in  Emerging Markets: 
The Lessons from, 1995; Brookings Papers on Economic Activity: 1. Brookings 
Institution, 1996. – S. 147-215. 
87
  Weller  C.  Financial  Crises  after  Financial  Liberalisation:  Exceptional 
Circumstances or Structural Weakness? Journal of Development Studies, 38(1), 
2001. – October. – S. 98-127. 

---