Microsoft Word azerb. Geoiqtisadi 11. 04. 2016. M son doc
Yüklə 4,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 141 götürməklə Novorossiysk marşrutu ilə dünya bazarlarına çıxar- maq öhdəliyi götürsün. Əlbəttə, Azərbaycan bu şərtləri qəbul edib, öz geosiyasi maraqlarını bu qədər asanlıqla güzəştə gedə bilməzdi. Çünki o zaman üçün nə Rusiyanın müəyyən etdiyi tarif qətiyyən sərfəli deyildi, nə də ki, Azərbaycanın Novo- rossiysk kəməri ilə ixrac edəcəyi əlavə neft yox idi. Lakin Azərbaycan tərəfi bütün əsas amilləri və mövcud şəraiti nəzərə alaraq, Rusiya ilə kompromis xarakterli bir saziş imzalamağa razılıq verdi. Sazişdə, Rusiyanın təkidlə tələb etdiyi “ixrac edi- ləcək neftin miqdarı və 15 illik müddət” formulunu, dəyişdi- rərək “illik 5 milyon tona qədər olmaqla və uzunmüddətli isti- fadə” ifdadəsi ilə əvəz etdi. Beləliklə, bəzi Orta Asiya dövlətlə- rindən fərqli olaraq Azərbaycan Rusiya ilə gərginləşən geosi- yasi münasibətlərini, onun qarşısında hər hansı ciddi və kon- kret öhdəlik götürmədən və öz “əl-qolunu bağlamadan” yoluna qoya bildi. 94 Bakı-Novorossiysk marşrutunun əsas mənfi cəhəti yuxa- rıda qeyd etdiyimiz amillərlə yanaşı, həm də keçdiyi Şimali Qafqaz ərazilərinin kriminallaşması və qeyri-sabitliyi, Rusiya- nın özünün o dövrdə tərəfdaş kimi etibarsızlığı, Qara dənizin İstanbul boğazlarının buraxılış gücünün zəifliyi və ixrac im- kanlarını məhdudluğu və s. ilə də bağlı idi. Bu günün özündə də bu kəmərin təhlükəsizliyinə və davamlı fəaliyyətinə heç kim, hətta Rusiyanın özü belə qarantiya verə bilmir. 1977-ci il müqaviləsinə görə, Rusiya hər ton Azərbaycan neftinin bu marşrutla Novorosiyskə qədər tranziti üçün 15,67 ABŞ dolları tranzit haqqı alır. 95 94 Bax: Независимая газетa, 10 февраля 2004. 95 Bax: Жильцов С.С., Зонн И.С., Ушков А.М. Геополитика Каспийского региона...с.112. ƏL İ H ƏS ƏNOV 142 Bundan başqa neftin gəmi ilə Aralıq dənizinə daşınması- nın da haqqını (təxminən hər tona 4 ABŞ dolları) əlavə etsək (həmin dövrdə neftin dünya bazarlarındakı qiymətləri 30 ABŞ dollarından aşağı idi), o zaman bu marşrutun nə qədər bahalı və səmərəsiz olduğunu aydın görmək olar. Beləliklə, göründüyü kimi Xəzər hövzəsində dövlətlər- arası konsensus yaratmaq və Rusiyanın yeni ixrac kəmərləri ilə bağlı nümayiş etdirdiyi narazılığı yumşaltmaq üçün, Azərbay- can öz ilkin neftini heç bir iqtisadi meyara cavab verməyən Rusiya marşrutu ilə - ixrac etməyə razılıq verir. Xəzər dəni- zinin Azərbaycan sektorunda istehsal olunan neftin Qara də- nizə çıxarılmasını təmin edən ilk dövlətlərarası transmilli kə- mər də məhz Bakı-Tbilisi-Ceyhan deyil, Bakı-Novorossiysk xətti olur. 96 SSRİ dağılandan və Rusiya xam neftinin emal üçün Azərbaycanın neftayırma zavodlarına göndərilməsi da- yandırılandan sonra, qarşılıqlı razılaşma əsasında ilk dəfə Bakı-Novorossiysk kəmərindən geriyə - Bakıdan Novoros- siyskə Azərbaycanın xam neftinin çıxarılması və oradan da tankerlər vasitəsi ilə dünya bazarlarına daşınması məqsədi ilə istifadə edilməyə başlanır. Əslində həmin illərdə bu kəmər Gürcüstanın Qara dəniz limanlarına dəmir yolu vasitəsi ilə neft daşıması istisna olmaqla, həm də Azərbaycanın neftinin xarici bazarlara çıxarılması üçün yeganə çıxış yolu idi. O 96 Bakı-Novorossiysk kəməri SSRİ zamanında tikilmiş və əsasən Rusiya neftinin Azərbaycanın neftayırma zavodlarına daşınması və emal olunmuş hazır neft məhsullarının digər Zaqafqaziya respublikalarına, Şimali Qafqaza və İrana göndərilməsi məqsədilə istifadə edilirdi. Kəmərin ümumi uzunluğu 1535 kilometrdir ki, bunun 1300 km. Rusiya ərazisindən (270-i Dağıstan, 150- si Çeçenistan, 18-i İnquşetiya), qalan 235 km. isə Azərbaycan ərazisindən keçir. İlik buraxılış gücü 18 milyon tona hesablansa da, bu kəmərin maksimum buraxılış gücü 10 mln. tondur. XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 143 dövrdə Azərbaycanın xaricə satılası neft məhsulunun cüzi miq- darda olmasını nəzərə alsaq, Rusiyanın bu kəmərin tranzi- tindən gələn cüzi gəlirə o qədər ciddi marağı da yox idi. Lakin buna baxmayaraq, Rusiya Azərbaycandan xaricə neft çıxar- ması üçün dünya standartlarından xeyli yüksək- hər ton üçün 15,67 ABŞ dolları tranzit haqqı alırdı. Mütəxəssislərin fikrinə görə, Rusiyanı o dövrdə Azərbaycan neftindən əldə edəcəyi tranzit haqqı deyil, daha çox “müstəqil xarici və enerji siyasəti yürütməyə cəhd edən bir ölkəyə qarşı” dünya bazarlarına ye- ganə çıxış olan Novorossiysk ixrac kəmərindən geosiyasi təz- yiq vasitəsi kimi istifadə etmək imkanı düşündürürdü. Rusiya bu kəmər vasitəsi ilə istədiyi vaxt Azərbaycanın xaricə neft ixracını dayandıra və özündən asılı vəziyyətə sala bilirdi. Novorossiysk marşrutunun bir sıra digər çatışmazlıqları da var idi ki, yeni şəraitdə onun istismarı Azərbaycan üçün qətiy- yən sərfəli deyildi. Rusiya tərəfindən müstəqil Azərbaycanın geoiqtisadi maraqları üçün xüsusi təzyiq mexanizmi kimi isti- fadə edilməsi, yüksək ixrac rüsumu və nəqliyyat tariflərinə cəlb edilməsi, məhdud ötürücülük qabiliyyəti, Novorossiysk limanında bahalı Azərbaycan neftinin ucuz Sibir və Qazaxıstan nefti ilə qarışdırılması və s. bu kəmərin Azərbaycanın geoiqti- sadi mənafeləri üçün ən ciddi qüsuru idi. Lakin artıq qeyd olunduğu kimi, Xəzər bölgəsində reallaşdırdığı yeni transmilli enerji siyasəti nəticəsində Rusiya ilə yaranmış bir qədər gərgin geoiqtisadi münasibətləri yumşaltmaq və kompromis xarakterli əməkdaşlıq mühiti yaratmaq məqsədi ilə, Azərbaycan öz iqti- sadi marağına zidd olsa belə, xam neftinin bir qisminin bu kə- mərlə nəqlinə razılıq verdi. Bununla bağlı 1997-ci il fevralın 16-da Bakıda Azərbaycan hökuməti, Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin (ABƏŞ) rəhbərliyi və Azərbaycan Dövlət ƏL İ H ƏS ƏNOV 144 Neft Şirkəti (ADNŞ) ilə Rusiyanın “Transneft” şirkəti arasında Bakı-Novorossiysk kəməri ilə neft ixracına dair tərəflərin öh- dəliklərini konkretləşdirən bir sıra sazişlər imzalandı. Həmin sənədlər arasında “Azərbaycandan çıxarılacaq ilkin neftin Rusiya ərazisi vasitəsi ilə nəqli haqqında“ Saziş və “Qarşılıqlı anlaşma haqqında” Memorandum da var idi. 97 Azərbaycanın transmilli kəmər və dəhliz siyasətinə həmin dövrdə ABŞ və Avropa İttifaqı ölkələri, Türkiyə və b. dövlətlər də dəstək verir ki, bu da bəhs olunan layihələrə mane olmaq istəyən qüvvələri, Rusiyanı, İranı və b. region ölkələrini bitə- rəfləşdirə bilir. 1997-ci il noyabrın 12-də Azərbaycanın pay- taxtı Bakı şəhərində Xəzər dənizindən Azərbaycan neftinin çıxarılması və nəqli münasibəti ilə təntənəli mərasim keçirildi. Həmin gün Xəzər dənizinin təkindən “Əsrin müqaviləsi” çər- çivəsində istehsal olunan ilkin Azərbaycan nefti Bakı- Novo- rossiysk kəməri vasitəsi ilə dünya bazarlarına axıdılmağa baş- landı. Bu, müstəqil Azərbaycan Respublikasının neft siyasəti- nin mühüm qələbəsi idi. Bakı-Novorossiysk boru kəmərinin işə düşməsi Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinə müsbət təsir etdi və iki dövlət arasındakı ənənəvi dostluq və əməkdaşlığın qoru- nub saxlanmasına, Rusiyanın Azərbaycan neftindən gəlir gö- türməklə öz geoiqtisadi mənafelərini qismən təmin etməsinə şərait yaratdı. Xəzərin Qərb hövzəsinin əsas neft ehtiyatlarını Azərbay- can hasil edir. Azərbaycan neftinin fərqli marşrutlarla dünya 97 Razılaşmaya əsasən Azərbaycan nefti Bakıdan başlayaraq Çeçenistanın Qroznı şəhərindən keçməklə, Rusiya ərazisi ilə Qara dənizə tərəf uzanan Bakı- Mahaçqala-Qroznı xətti ilə birləşib, Rusiyanın Novorossiysk limanına gedib çıxmalı idi. Kəmərin ümumi uzunluğu “Çıraq” platformasından Sənqəçal terminalı və Novorossiysk limanına qədər 1800 km-ə bərabər idi. Yüklə 4,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|