Microsoft Word azerb. Geoiqtisadi 11. 04. 2016. M son doc
Yüklə 4,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 173 lll FƏSİL XƏZƏR-QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN TRANSMİLLİ NƏQLİYYAT- KOMMUNİKASİYA SİSTEMİ: BEYNƏLXALQ, REGİONAL VƏ MİLLİ MARAQLAR. AZƏRBAYCANIN BEYNƏLXALQ ALƏMLƏ SƏRBƏST VƏ TƏHLÜKƏSİZ KOMMUNİKASİYA SİYASƏTİ §3.1. Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın mövcud və perspektiv transmilli nəqliyyat-kommunikasiya sistemi: beynəlxalq, regional və milli maraqların xarakteristikası SSRİ-nin dağılmasından və vaxti ilə Sovet İttifaqının tər- kibinə daxil olan respublikaların müstəqillik qazanmasından sonra Avrasiyanın tranzit-keçid arteriyaları və Şərq-Qərb, Şimal-Cənub nəqliyyat-kommunikasiya sistemi, enerji ixracı dəhlizləri və s. məsələlər bir ölkənin monopolist təsirindən çı- xararaq beynəlxalq aləmin transmilli mübarizə hədəfinə çe- virdi. Avrasiyanın transmilli nəqliyyat-kommunikasiya siste- minin ən vacib və həlledici həlqəsini və digər həmsərhəd ölkə- lərini bir-biri ilə birləşdirən əlverişli coğrafi və geoiqtisadi mə- kanı və malik olduqları nəqliyyat-yükdaşıma arteriyaları təşkil edirdi. Bölgə neçə əsrlərdir ki, Avrasiyanın nəqliyyat-kommu- nikasiya əlaqələrinin reallaşdırılmasında həlledici məkan rolu- nu oynayır. Aralıq dənizindən Sakit okeana qədər olan böyük bir məkanın nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrinin qurulma- sında həm keçmiş SSRİ dövründə, həm də müasir dövrdə ən ƏL İ H ƏS ƏNOV 174 qısa və əlverişli dəhliz məhz Xəzər-Qara dəniz hövzəsi, Orta Asiya və Cənubi Qafqaz hesab olunmuşdur. XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq bölgənin quru, su və dəmiryolu şaxələri bütün ətraf ölkələrin geosiyasi əlaqələndirmə xətlərinə çevrildi və Xəzər ətrafındakı beş yeni ölkə, xarici transmilli nəqliyyat korporasiyaları bu bölgənin nəqliyyat-kommunikasiya dəhliz- lərindən istifadə etməyə və ona maraq göstərməyə başladılar. Həmin dövrdə bütün postsovet regionunu cidd-cəhdlə öz nəzarətində saxlamağa və TRANSAVRASİYA marşrutu üzrə alternativ nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizlərinin yaranmasına mane olmağa çalışan Rusiyanın müqavimətinə baxmayaraq, Amerika Birləşmiş Ştatları, Avropa İttifaqı ölkələri, Çin, Yaponiya kimi beynəlxalq, Türkiyə, İran və s. kimi region dövlətləri, o cümlədən müstəqillik əldə etmiş yerli ölkələr daha təkidlə regionun transmilli nəqliyyat-kommunikasiya sisteminə müdaxilə edərək, getdikcə güclənən Şərq-Qərb ticarət-iqtisadi əlaqələrində bu marşrutu alternativ variant kimi təklif etməyə başladılar. Bu proses getdikcə güclənərək, müxtəlif transmilli şirkətlərin yerli ölkələrlə iş birliyi qurması nəticəsində qar- şısıalınmaz beynəlxalq fəaliyyətə çevrilmişdir. Müasir dövrdə Şərq-Qərb nəqliyyat-kommunikasiya dəh- lizinin Rusiya ərazisindən keçən keçmiş marşrutuna əsas alter- nativ kimi məhz TRANSAVRASİYA nəqliyyat-kommuni- kasiya dəhlizini qəbul edirlər. Bu layihənin ortaya çıxmasında, yaranması və fəaliyyətində Avropa İttifaqı və ABŞ-la bərabər, Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə və Orta Asiya ölkələri mü- hüm rol oynamışlar. 1996-cı ildən başlayaraq “TRACECA” 112 adlanan həmin beynəlxalq nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizi 112 Bu layihə “Trans-Europe-Caucasus-Asia” nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizi adlanır. XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 175 ilə transmilli dünya Rusiya ərazisindən yan keçməklə Avro- panı Asiya ilə birləşdirən və şərti olaraq “Böyük İpək yolu” adlandırılan yeni qlobal nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin yaradılmasına və həyata keçirilməsinə start verilmişdir. Avrasiyanın qədim “İpək yolu”nun bərpası və istifadəsi ideyasını ilk dəfə 1990-cı ildə SSRİ-nin sonuncu Xarici İşlər naziri, sonradan müstəqil Gürcüstanın dövlət başçısı seçilmiş Eduard Şevardnadze Vladivostokda keçirilən “Asiya-Sakit okean regionu: dialoq, sülh və əməkdaşlıq” adlı beynəlxalq konfransda səsləndirmiş və SSRİ-nin ciddi böhran keçirən, iflas etməkdə olan mövcud nəqliyyat-kommunikasiya sistemini Şərq-Qərb əlaqələndirilməsi üçün bütün dünya üçün açıq elan edərək, onun birgə istifadəsini təklif etmişdir. 113 Lakin mövcud ideya yalnız SSRİ dağıldıqdan sonra, özü də əvvəlki ənənəvi marşrut üzrə deyil, yeni alternativ TRANSAVRASİYA layi- həsi üzrə dünyanın müzakirəsinə çıxarılaraq, ABŞ və Avropa İttifaqının diqqətini çəkmiş və 1991-ci ildən onların maliyyə- ləşdirdiyi TASİS proqramı çərçivəsində müzakirə edilməyə başlanmışdır. 114 Sonradan məhz TASİS proqramı çərçivəsində, 1993-cü ildə Avropa İttifaqının təşəbbüsü ilə Brüsseldə keçirilən “Şərq- Qərb nəqliyyat təhlükəsizliyi” beynəlxalq konfransında TRACECA layihəsi irəli sürülmüş, Cənubi Qafqaz və Orta 113 Bax: Шеварднадзе Э. А. Мой выбор. В защиту демократиии и свободы, Москва, 1991, с. 271. 114 TACİS proqramı (Technical Assistance to the Commouwealth of Independent States) ilə Avropa İttifaqı yeni, müstəqil dövlətlərdə birgə transmilli işlər aparmaq, onların daxilində başlanan demokratik islahatlara dəstək vermək, liberal bazar iqtisadiyyatı infrastrukturları yaratmaq, ölkələr- arası ticarət, nəqliyyat, gömrük-keçid əlaqələrini inkişaf etdirmək niyyətini ortaya qoymuşdu. ƏL İ H ƏS ƏNOV 176 Asiyanı təmsil edən səkkiz prezidentin iştirak etdiyi zirvə gö- rüşündə müzakirə olunmuş və qəbul edilməsi haqqında “Brüssel bəyannaməsi” imzalanmışdır. Bəyannamədə, qədim Şərq-Qərb “İpək yolu” dəhlizinin yeni şəraitdə bərpası, TRANSAVRASİYA nəqliyyat-kommunikasiya infrastruktur- larının yenidən qurulması və inkişaf etdirilməsi vəzifəsi öz əksini tapmışdır. 115 Bunun ardıca Avropa İttifaqının ayırdığı 300 milyon dol- larlıq kredit hesabına proqramın reallaşdırılmasına qərar verilir və konfransda müəyyən edilmiş marşrut üzrə- Qazaxıstanın “Drujba” adlı dəniz dəmir yolu stansiyasından başlayaraq Daşkənd, Aşqabad, Türkmənbaşı, Bakı, Tbilisi, Poti, sonra bərə vasitəsi ilə Odessa-Bakı, Bolqarıstan, Rumıniya, Türkiyə, o cümlədən yenə də bərə vasitəsilə Atıray-Aktau-Bakı xətti ilə TRANSAVRASİYA yük daşıma sisteminin və dəhlizinin yaradılmasına başlanır. Həmin ildən Avropa İttifaqının, Cənubi Qafqaz və Orta Asiyanın ayrı-ayrı ölkələrinin təşəbbüsü ilə, Şərq-Qərb nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin yaradılması istiqamətində yeni-yeni təşəbbüslər irəli sürüldü və Avropa İttifaqı tərəfindən dəstəklənməyə başlandı. Bu layihələrin reallaşdırılması qısa zaman kəsiyində Rusiya ərazisini yan keçməklə, Şərq-Qərb ticarət-iqtisadi əlaqələrinə müsbət təsir göstərərək, dünya transmilli nəqliyyat-kommunikasiya siyasətinə ciddi dəstək oldu. Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna, Özbəkistan və Tür- kiyənin əlverişli geosiyasi və coğrafi mövqeyi, bu nəqliyyat- kommunikasiya dəhlizinin əsas mərkəz məntəqələrindən biri kimi çıxış etməsi, Şərq-Qərb dəhlizləri məsələsində yürütdüyü 115 Bax:http://www.traceca-org.org Yüklə 4,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|