Microsoft Word azerb. Geoiqtisadi 11. 04. 2016. M son doc
Yüklə 4,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 145 bazarlarına çıxarılması istiqamətində istifadə edilən ikinci əsas kəmər Qərb İxrac kəməri adlandırılan- Bakı-Supsa marşrutu- dur. Bu kəmər Azərbaycanın ilkin neftinin Gürcüstanın Qara dəniz limanlarına nəql olunmasını hədəfləyən və Bakı-Novo- rossiysk kəmərinə alternativ hesab olunan marşrutdur. 98 İllik buraxılış gücü maksimum 10 mln. ton, uzunluğu təxminən 900 km. dəyəri 565 milyon ABŞ dolları olan Bakı- Supsa kəməri Avropa İttifaqının Trans-Avrasiya (TRACECA) “İpək yolu layihəsi” nin Azərbaycan və Gürcüstanı birləşdirən ilk geoiqtisadi transmilli layihəsi hesab olunur. Kəmərlə hazırda əsasən Qazaxıstan və bir qədər də Azərbaycan nefti Gürcüstanın Qara dəniz limanı olan Supsaya, oradan da tanker- lərlə Türkiyə, Ukrayna və Şərqi Avropa bazarlarına- Frakiya (Türkiyə), Burqas (Bolqarıstan) Odessa (Ukrayna) və s. da- şınır. Son zamanlar kəmərin davamı kimi Qara dənizin dibi ilə Ukraynaya, Rumıniya və Bolqarıstana yeni ixrac kəmərinin çəkilməsi ətrafında danışıqlar aparılır. Azərbaycan Bakı-Supsa neft kəmərini yenidən bərpa edərək istismara buraxmaqla öz neft ixracını müəyyən mənada Rusiyanın geosiyasi təsir dairəsindən xilas etdi və “Əsrin mü- qaviləsi” çərçivəsində istehsal ediləcək əsas neftin hasilatına qədər öz ilkin neftini bu kəmər vasitəsi ilə ixrac etmək imkanı qazandı. 98 Kəmər SSRİ vaxtında tikilmiş və Azərbaycanı neft məhsullarının Cənubi Qafqaz və Qara dəniz ətrafı SSRİ respublikalarına çıxarılması məqsədilə istifadə edilmişdir. Sonrakı dövrdə bəzi səbəblərdən bu kəmərin fəaliyyəti dayandırılmış və demək olar ki, istifadəsiz vəziyyətə salınmışdır. Müstəqillik illərində, xüsusən 1994-cü ildən bu kəmərə yenidən ehtiyac yarandı və Azərbaycanın təşəbbüsü ilə ilkin neftin ixracını reallaşdırmaq məqsədilə onun yenidən qurulmasına başlanıldı. Kəmər bir necə il müddətinə tam restavrasiya olunaraq işə salındı. ƏL İ H ƏS ƏNOV 146 Bakı-Supsa xəttinin geosiyasi nəticələrindən bir də Gür- cüstanın və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin möhkəmlən- məsinə, Gürcüstanla Azərbaycan və Türkiyə arasında strateji tərəfdaşlıq münasibətlərinin yaranması və inkişaf etdirilməsinə imkan yaratması oldu. Azərbaycanın strateji enerji daşıyıcıları- nın dünya bazarına etibarlı ixracını təmin edən və Xəzər höv- zəsinin geosiyasi vəziyyətini, dünyanın enerji siyasətini büsbü- tün dəyişən əsas marşrut isə, “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində planlaşdırılan, 1999-cu ildə tikintisinə beynəlxalq sanksiya verilən və 2005-ci ildə istismara verilən Bakı-Tbilisi-Ceyhanın (BTC) əsas neft ixracı kəməri oldu. Xəzər hövzəsinin, xüsusən də dənizin Azərbaycan sektorundakı əsas neft məhsullarının dünya bazarlarına çıxarılması məqsədi ilə tikilən bu böyük transmilli neft kəmərinin əsas təşəbbüskarı, 1994-cü ildə dünyanın ən qabaqcıl neft şirkətləri ilə Xəzərin Azərbaycan sektorunda birgə neft və qaz çıxarılması ilə bağlı “Əsrin mü- qaviləsi adlanan neft kontraktları imzalayan Azərbaycan olmuş, sonrakı dövrdə onu ABŞ, Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Avropa İttifaqı ölkələri dəstəkləmiş və çox ciddi səylərin nəticəsi olaraq onun tikintisinə beynəlxalq sanksiya verilmişdir. BTC-nin çəkilişi başa çatana qədər onun ətrafında qızğın geosiyasi və geoiqtisadi diskussiyalar və dövlətlərarası danı- şıqlar aparılmışdır. Yeni kəmərin ideyası ortaya çıxandan sonra onun keçəcəyi marşrutlarla (marşrutun əhatə edəcəyi ölkələrin əraziləri) bağlı bir çox layihələr və ideyalar irəli sürülmüş, lakin əsas iqtisadi, geosiyasi və geostrateji göstəricilər və amil- lərə görə Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsi seçilmişdir. BTC ideyası ilk dəfə 1993-cü ildə Azərbaycan və Türkiyə arasında bağlanmış dövlətlərarası müqavilə ilə rəsmi şəkildə irəli sürülmüşdür. Təxminən, ildə 50 mln. ton buraxılış gücünə XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 147 hesablanmış, 1920 km. ümumi uzunluğu olan bu kəmərin son- rakı dəstəklənməsi 1998-ci ildə Azərbaycan, Türkiyə və Gür- cüstan prezidentlərinin Türkiyənin Samsun şəhərində imzala- dıqları birgə bəyanatda öz əksini tapmışdır. Bunun ardınca 1998-ci ilin oktyabrında Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan prezidentləri və ABŞ-ın enerji naziri bu kəmərin dəstəklənməsi ilə bağlı növbəti sənədə - “Ankara dek- larasiyası”na imza qoyurlar. Nəhayət, 1999-cu ildə - ATƏT-in İstanbul Sammitində BTC-nin çəkilişinin başlanması haqqında Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan və ABŞ prezidentlərinin yu- xarıda bəhs olunan hökumətlərarası sazişi imzalaması ilə bu ideyanın reallaşmasına beynəlxalq sanksiya verilir. BTC-nin inşası Orta Asiya və Xəzər hövzəsinin, Cənubi Qafqazın və bütövlükdə Avrasiya bölgəsinin geosiyasi və geo- iqtisadi vəziyyətini ciddi şəkildə dəyişdi, regionun neft məh- sullarını, Qərbinsə enerji ehtiyaclarının ödənilməsini və təh- lükəsiz təminatını qismən də olsa rusların geosiyasi təsirindən və asılılığından xilas etdi. Azərbaycan illərdən bəri öz neftini və qazını xarici bazar- lara sərbəst çıxarmaq arzusu ilə yaşayırdı. BTC bu arzunu, əsasən, təmin etdi və bu ölkənin gələcək geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji inkişafını Rusiyanın təsirindən azad etdi. BTC Azərbaycanla yanaşı, Gürcüstanın və Türkiyənin də gələcək geosiyasi və strateji inkişafında çox mühüm rol oy- nadı. Kəmərlər ideyasına beynəlxalq sanksiya verilməsi və bu ölkələrin marşrut üzrə “əsas tranzit dövlət” seçilməsi, nəinki təkcə onların enerji təhlükəsizliyinə ciddi təsir göstərmiş, həm- çinin daxili siyasi və iqtisadi həyatlarını yaxşılaşdırmış, onlara ciddi iqtisadi, siyasi dividentlər və beynəlxalq önəm qazandır- mışdır. BTC, xüsusən, Gürcüstanı ciddi iqtisadi və daxili ƏL İ H ƏS ƏNOV 148 ictimai-siyasi böhrandan xilas etmiş, bu ölkəyə dünyada “eti- barlı partnyor” imici qazandırmış və onun milli inkişafı ilə bağlı bütün bədbin proqnozları aradan qaldırmış, ölkənin gələ- cək geosiyasi və geoiqtisadi inkişafına dair aydın, real və nik- bin ictimai ovqat yaratmışdır. BTC həm də neçə illərdir ki, Azərbaycan kimi Rusiyanın geosiyasi təzyiqləri ilə üzləşən, öz neftinin ixrac taleyini bü- tövlükdə bu ölkənin iradəsindən asılı vəziyyətə salan Qazaxıs- tan və Türkmənistan üçün də alternativ ixrac imkanları yaratdı. BTC-nin fəaliyyətə başlamasından sonra bu ölkələrin rəsmi dairələri ciddi geoiqtisadi mexanizm əldə edərək, Rusiya qarşı- sında getdikcə daha cəsarətli davranış nümayiş etdirməyə başlayır. Əsas ixrac kəmərinin aktuallığı ilk növbədə onun Rusiya marşrutuna alternativliyi, geosiyasi müstəqilliyi və heç bir kə- nar təsirdən asılı olmamasında idi. Bundan başqa, həm Bakı- Novorossiysk, həm də Bakı-Supsa kəmərlərinin buraxılış gü- cünün nə Azərbaycanın getdikcə artan ehtiyaclarını, nə də ki, gələcəkdə Orta Asiya ölkələrindən ixrac olunan neftin daşın- masını təmin edə bilməyəcəyi də bütün mütəxəssislərə məlum idi. Beləliklə, göründüyü kimi BTC-nin işə düşməsi və Xəzər hövzəsi ölkələrinin dünya enerji bazarlarına müstəqil bir aktor kimi ayaq açması həm bölgənin geoiqtisadi durumunu, yerli ölkələrin milli maraq dairəsini və ona uyğun da geosiyasi dav- ranışını, həm də Avropa enerji təhlükəsizliyinin geosiyasi xarakteristikasını ciddi şəkildə dəyişdi. BTC istifadəyə veriləndən sonra, Rusiyanın geosiyasət tədqiqatçıları A. Duqin və başqaları yazırdı ki, bəs Rusiya Xəzərlə Qara dəniz arasındakı çox əhəmiyyətli “geosiyasi açar məkanı” Türkiyəyə və Qərbə uduzaraq, dünyanın yeni enerji Yüklə 4,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|