Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
289 
 
2. Azərbaycan “yenidənqurma” şəraitində.  
Milli münasibətlərin kəskinləşməsi 
 
80-ci illərin ortalarında sovet cəmiyyətinin iqtisadi, siyasi və 
mənəvi həyatında böhran qabağı  vəziyyət yaranmışdı. KP ölkəni 
iflasdan qurtarmaq məqsədilə 1985-ci ildə “sürətləndirmə konsep-
siyası” irəli sürdü (42). ‘Yenidənqurma” xətti müəyyən edildi. 
1989-cu ildə ilk dəfə olaraq çoxmandatlı sistem əsasında xalq de-
putatları seçkiləri keçirildi. 
“Yenidənqurma” və “aşkarlıq” Azərbaycanda da demokratik 
hərəkatın inkişafına təkan verdi (43). Bundan ehtiyat edən Sovet 
rəhbərliyi Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində milli 
münaqişə ocağını alovlandırdı. Daxildən və xaricdən dəstək alan 
ermənilər açıq ərazi iddiaları ilə çıxış etməyə başladılar. Hətta Qa-
zax və  Gədəbəy rayonlarında min hektarlarla torpaq sahəsinin Er-
mənistana verilməsinə razılıq verilmişdi. Bu vaxt yerli əhalinin na-
razılığı qüvvə tətbiq etməklə yatırıldı. 
Ermənistanda dövlət səviyyəsində gizli silahlı  dəstələr yara-
dılır və azərbaycanlıları zorla qovub çıxarmaq istiqamətində iş apa-
rılırdı.  1988-ci il yanvarında Qafan və Mehri rayonlarından  ilk 
qaçqınlar Azərbaycana gəldilər. Fevralın 19-da İrəvanda “Ermə-
nistanı türklərdən təmizləməli!” və b. millətçi  şüarlarla  mitinqlər 
keçirildi. Bundan ruhlanan Dağlıq Qarabağ erməniləri  Stepana-
kertdə (Xankəndi) mitinq və nümayişlərə başladılar. Fevralın 24-
də Əsgəran rayonunda emənilər 2 gənci qətlə yetirdilər və 19 nə-
fəri yaraladılar. Fevralın 28-də Sumqayıtda ilk cinayət hərəkətini 
özünü azərbaycanlı kimi qələmə verən “paşa” ləqəbli erməni E.Qri-
qoryan törətdi. Şəxsən 9 erməni, ümumiyyətlə 32 nəfər (6 azərbay-
canlı) öldürüldü (104, v. 25; 92, s. 4), 200 mənzil qarət edilmiş, 
onlarca ictimai bina, avtobus, şəxsi maşınlar yandırılmışdı. Sum-
qayıt hadisələrindən sonra qanlı antitürk hərəkatı daha da geniş-
ləndi. Ermənilər Ermənistanın Quqark rayonunda 14 nəfəri ağaca 
sarıyıb yandırdılar. Leninakan uşaq evində yaşayan  70 nəfər 

---

 
290
azərbaycanlı  uşağı Spitakda diri-diri borunun içinə doldurub 
ağzını qaynaqladılar. 1988-ci ilin dekabrın 11-də Azərbaycandan 
Ermənistana zəlzələ zonasına köməyə gedən  78 nəfərlik  İL-76 
təyyarəsi ermənilər tərəfindən vuruldu (67). 1991-ci il avqustun 8-
də Ermənistan SSR-də sonuncu azərbaycanlı  kəndi olan Nüvədi 
(Mehri rayonu)  kəndi rus əsgərlərinin köməyi ilə boşaldıldı. 
Ermənistandakı  185 azərbaycanlı  kəndindən 230 min nəfər 
azərbaycanlı qovuldu. 
1988-ci ilin iyununda Ermənistan SSR Ali Soveti DQMV 
xalq deputatları sovetinin Emənistana birləşmək haqqında qərarına 
razılıq verdi. Sentyabrda  ermənilər  Xocalıda qanlı cinayət törət-
dilər. 1989-cu ilin yanvarında SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 
“Azərbaycan SSR-in DQMV-də xüsusi idarəçilik formasının 
tətbiqi haqqında” qərar verdi. A.Volskinin rəhbərliyi ilə Mos-
kvaya tabe olan Xüsusi İdarə Komitəsi (XİK) yaradıldı (12, s. 237). 
DQMV əməli olaraq Azərbaycana tabeçilikdən çıxarıldı. 
Azərbaycanın demokratik qüvvələrinin tələbi ilə SSRİ Ali So-
veti  1989-cu il noyabrın 28-də  XİK-i ləğv etdi. Ermənistan SSR 
Ali Soveti dekabrın 1-də “Ermənistan SSR və Dağlıq Qarabağı 
birləşdirmək haqqında qərar” qəbul etdi (12, s. 237). 
Ermənistanda yaşayan azərbaycanlının kütləvi şəkildə depor-
tasiyası və Dağlıq Qarabağda separatçılıq meyllərinə mərkəzin xe-
yir-dua verməsi Azərbaycanda xalq hərəkatının başlanmasına səbəb 
oldu. İlk etiraz mitinqi 1988-ci il fevralın 19-da Bakıda keçirildi. 
Xalq Moskvadan asılı olan Ə.Vəzirovdan Ermənistanda və Dağlıq 
Qarabağda baş verən hadisələrə qarşı qəti mövqe tutmağı tələb edir-
di. Lakin Vəzirov xalqın diqqətini yayındırmaq siyasəti yürüdürdü. 
Dağlıq Qarabağda Topxana meşəsində ermənilərin sənaye ob-
yekti tikməsi xəbəri xalqı hərəkətə gətirdi. Noyabrın 15-16-da Ba-
kıda mitinqlər keçirildi. Noyabrın 17-də “Azadlıq” meydanında 
mitinqdə yarım milyondan çox adam iştirak etmişdi. Hökumət hə-
rəkatın gedişindən qorxub Bakı, Naxçıvan və  Gəncə  şəhərlərində 
xüsusi vəziyyət və komendant saatı  tətbiq etdi, küçələrə tanklar 
yeritdi. Dekabrın 4-də çoxlu adam həbs edildi. 

---

 
291 
Belə bir şəraitdə AXC-nin təsis konfransı 1989-cü ilin iyu-
nunda Bakıda keçirildi. Cəbhənin proqram və nizamnaməsi qəbul 
edildi. Elçibəy onun sədri seçildi. Xalq Ə.Vəzirovun istefasını tələb 
edirdi. Xalqın təzyiqi altında  sentyabrın 23-də  Ali Sovetin növ-
bədənkənar sessiyası “Azərbaycan SSR-in suverenliyi haqqın-
da” Konstitusiya Qanununu qəbul etdi. 
Respublikada hakimiyyət böhranı mövcud idi. Dekabrın 31-
də Naxçıvan MSSR-də Araz çayı boyu Sovet-İran sərhəd qurğuları 
dağıdıldı. Yanvarın 12-də 500 nəfər silahlı erməni qulduru Xanlar 
rayonunun Quşçu kəndinə hücum etdi. Belə vəziyyətdə AXC Milli 
Müdafiə Şurası (MMŞ) yaratdı. 
Yanvarın 15-də SSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti rəhbərliyinin 
müraciəti  əsasında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti  “DQMV və 
bəzi başqa rayonlarda fövqəladə  vəziyyət elan olunması haq-
qında” fərman verdi (91, s. 37, 40). Bakı və ətraf rayonlara əlavə 
qüvvələr gətirildi. 
Sovet ordusunun dəstəyi ilə erməni hərbi hissələri əvvəl Nax-
çıvanda hücuma keçdilər. Xalqın tələbi ilə  yanvarın 19-da Nax-
çıvan MSSR-in Ali Soveti Muxtar Respublikanın SSRİ  tərki-
bindən çıxması haqqında qərar qəbul etdi. 
SSRİ Ali Sovetinin Rəyasəti Heyəti yanvarın 20-də saat 00-
dan “Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyət tətbiq edilməsi haqqın-
da” fərman verdi (91, s. 82). Lakin fərman xalqdan gizlədildi. 
Əhaliyə məlumat verilməsin deyə, yanvarın 19-da axşam saat 20-
yə qalmış dövlət televiziyasının enerji bloku partladıldı. Yanvarın 
19-dan 20-nə keçən gecə Sovet ordusu Bakıya hücum edib, qanlı 
qırğın törətdi. Bakıda və digər rayonlarda 131 nəfər öldürüldü, 744 
nəfər yaralandı, 400 nəfər həbs olundu, 4 nəfər itkin düşdü (58, s. 
303; 60). “Qanlı yanvar”a etiraz olaraq 40 günlük ümummilli tə-
til başlandı. 
H.Əliyev Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyinə 
gedərək imperiyanın Azərbaycana qoşun yeritdiyini, günahsız əha-
liyə divan tutulduğunu bütün dünyaya bəyan etdi. 
Gizlincə respublikadan qaçmış  Vəzirovun yerinə Moskva 

---