Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
275 
əyaləti olmalı idi. M.Ə.Rəsulzadə Hitlerin Azərbaycan haqqında 
niyyətlərini başa düşdükdən sonra onu öz çıxışlarında ifşa etdi. An-
tifaşist çıxışlarına görə M.Ə.Rəsulzadə Almaniyadan getməyə məc-
bur oldu. Lakin bəziləri hələ  də Almaniyaya inanırdı. 1943-cü il 
noyabrın 6-da Berlində azərbaycanlıların milli qurultayı keçirildi. 
1943-cü ilin payızında Berlində mühacir Azərbaycan Parlamenti və 
hökuməti yaradıldı. Başçı  Ə.Fətəlibəyli-Düdənginski idi. Alman 
hökuməti “Mühacir Azərbaycan hökuməti”ni tanıdı. Bu “hökumət” 
1944-cü ilin qışınadək fəaliyyət göstərmişdi. 
Azərbaycan milli legionu Fransanın cənubunda almanlarla 
birlikdə müttəfiqlərin qoşunlarına qarşı vuruşurdular. Məğlub ola-
raq  İtaliyanın  şimalına çəkildi. Mühaibə qurtarandan sonra bitərəf 
ölkələrin  ərazilərinə köçdülər. Çox hissəsi Türkiyədə  məskunlaşdı. 
Vətənə qayıdanlar isə təqib və sürgünə məruz qaldılar. 
 
3. Faşist Almaniyası üzərində qələbədə Azərbaycan 
neftinin həlledici rolu 
 
1942-ci il sentyabrın 9-da Cənubi Qafqaz respublikalarında, o 
cümlədən Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan edildi. 1941-ci il iyu-
nun 28-dən etibarən Azərbaycanda bütün işlər müharibənin tələbl-
ərinə uyğun quruldu. İş günü 11 saat, özbaşına işdən getmək 5-8 il 
həbs cəzası ilə müəyyən edildi. Məzuniyyətlər ləğv edildi. Ərzaq və 
sənaye məhsullarınin satışı üzrə kartoçka sistemi tətbiq edildi. 
Azərbaycan müharibə dövründə ölkəyə 75 mln. ton neft, 22 mln.ton 
benzin vermişdir. Bakı ölkə neftinin 70-75%-ni, benzinin 85-90%-
ni vermişdi (102, v. 5). Azərbaycanın neft emalçıları 1941-ci ildə 
neft emalı planını 102,4 faiz, yeni növ benzin istehsalını 118 faiz 
yerinə yetirmişdilər. Cəbhə 1339 cəbhəyə min ton benzin, o cüm-
lədən 218169 ton B-78, 203996 ton B-74, 325148 ton B-70 markalı 
benzin almışdır (102, v. 1-4).  1942-ci ildə Bakı neft emalçıları 
aviabenzin planını 114,4 faiz odənilmişdir. Cəbhəyə 340,1 min ton 
aviabenzin gondərilmişdi (102, v. 1-4). 1943-cü ildə hasil olunmuş 
11839 min ton neftdən 5 milyon ton neft məhsulları, o cümlədən 

---

 
276
795 min ton benzin, 3332 min ton liqroin, ağ neft, dizel yanacağı, 
640 min ton donanma mazutu və solyar yağı, 420 min ton aviayağ 
və avtol alınmışdı. 1944-cü ildə plandan əlavə 450 ton neft məh-
sulları istehsal olunmuşdu. 1941-1945-ci illərdə Bakının neft emalı 
zavodları bir milyon ton və ya 20540-dan çox sistern B-78 avia-
benzini göndərmişdir.  Demək olar ki, müharibədə ordunun döyüş 
texnikasının 75-80 faizi Azərbaycan neftçilərinin qəhrəman  əməyi 
nəticəsində  hərəkətə  gətirilmişdir (7, s. 19-20). Bakıda “Katyuşa” 
raketi, “Şnakin” pulemyotu, “YAK-3” qırıcı təyyarəsi, 130-dan çox 
silah növü və  hə

---

 
277 
oyanış və aşkar mədəni dirçəliş 1946-cı ildə Milli hökumətin qısa-
müddətli fəaliyyəti dövründə milli mədəniyyətin tərəqqisinə möh-
kəm zəmin vermişdi. 
 
4. Cənubi Azərbaycan II 
Dünya müharibəsi illərində 
 
Müharibənin  əvvəllərində  İran hökuməti öz bitərəfliyini elan 
etsə də, Rza şah və onun dairələri açıq nasistpərəst mövqe tutmuş, 
ölkəni Almaniya kəşfiyyatının fəaliyyət meydanına çevirmişdilər. 
Buna görə  də 1921-ci il Sovet-İran müqaviləsinin 6-cı maddəsinə 
görə, 1941-ci il avqustun 25-də SSRİ, az sonra Böyük Britaniya, 
1942-ci ilin dekabrında ABŞ  İrana qoşun yeritdilər. Bütövlükdə 
İran, habelə Cənubi Azərbaycan, müttəfiqlərin Sovet İttifaqını hərbi 
sursat və texnika, ərzaqla təmin edən  ən mühüm nəqliyyat arteri-
yasına çevrildi. 
Rza  şahın hərbi-polis rejimi iflasa uğradı. 1941-ci ilin sent-
yabr-oktyabr aylarından burada geniş xalq kütlələrinin mitinq və 
nümayişləri genişləndi. Demokratik hərəkatın 1941-1945-ci illəri 
əhatə edən I mərhələsində  dərketmənin, milli şüurun misilsiz in-
kişafı oldu. Xalq kütlələri ana dilində danışmağa, yazıb-oxumağa, 
yaratmağa başladılar. 1945-ci ilin yayından başlayan II mərhələdə 
İranın hakim təbəqələri demokratik hərəkatın qarşısını almaq üçün 
vəziyyəti hər vasitə ilə gərginləşdirməyə, etnik toqquşmaları qızış-
dırmağa çalışır, vətəndaş müharibəsi salmaqdan çəkinmirdilər. 
 
 
 
 

---

 
278
 
XVIII FƏSİL 
MÜHARİBƏDƏN SONRA AZƏRBAYCANIN  
SOSİAL-İQTİSADİ VƏ SİYASİ İNKİŞAFI  
(1945-1991-ci illər) 
 
I BƏND:  
XX əsrin 40-60-cı illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi  
və siyasi vəziyyət. Milli meyllərin güclənməsi 
 
Plan: 
1. 40-60-cı illərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyət. 
2. Azərbaycanlıların Ermənistandan-tarixi etnik torpaqlarından 
kütləvi surətdə deportasiyası. 
3. Cənubi Azərbaycanda 21 Azər hərəkatı. Milli hökumətin 
yaradılması. 
 
1. 40-60-cı illərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi  
və siyasi vəziyyət 
 
Müharibədən sonra Sovet rejimi dünyada öz nüfuzunu daha 
da artırdı. Mərkəzdə bütün siyasi hakimiyyət Stalinin, respublika-
larda isə Kommunist Partiyası  Mərkəzi Komitələri Birinci katiblə-
rinin  əlində  cəmləşdirildi. Azərbaycanda totalitar rejimin təmin 
olunmasında M.C.Bağırovun  şəxsi nəzarəti altında işləyən Dövlət 
Təhlükəsizlik və Daxili İşlər Nazirliyinin rolu gücləndi. Mühari-
bədən sonrakı dövrdə Azərbaycan xalqının tarixinin saxtalaşdırıl-
ması, xalqın soykökünün öyrənilməsində qəsdən dolaşıqlıq yaradıl-
ması, Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğal edilməsi, Azər-
baycan Cümhuriyyəti tarixinin və digər tarixi proseslərin ciddi təh-
rif olunması  ən yüksək mərhələyə çatdı. 1949-cu ildə “XIX əsr 
Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” əsərində Şeyx Şa-
mil hərəkatını Rusiyanın müstəmkəkəçilik siyasətinə qarşı mübarizə 

---