Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
94 isə kütləvi qırğın silahlarının dünyaya yayılmasının qarşısını ala bilmədi. Çünki hər iki dövlət illər boyu dünya ölkələrini bu qarşıdurmaya sövq etmiş, onlar arasında qarşılıqlı etimadsızlıq mühiti yaratmış və bir-birinə qarşı mübarizəyə kökləmişdir. 60-70-ci illərdə SSRİ və ABŞ-ın təhriki və iştirakı ilə o vaxta qədər nizamlana bilməyən ərəb-İsrail, ərəb dövlətləri arasındakı münaqişələr yenidən vüsət alır, Orta Şərq ölkələrində qarşıdurma qızışırdı. 70-ci illərin sonunda İranda şah rejiminə qarşı üsyan təşkil edildi və ayağa qalxan xalq həm SSRİ-nin, həm də ABŞ-ın diplomatik missiyalarını dağıdaraq ölkədən qovdu. Bunun ardınca İraq-İran müharibəsi qızışdı və Suriya, İordaniya bu müharibəyə cəlb olundu. Əslində, bu ölkələrin bir-biri ilə münaqişəyə cəlb edilməsində həm ABŞ-ın, həm də SSRİ-nin öz maraqları və planları var idi. 1973-1978-ci illərdə Sovet-Amerika qarşıdurması Əfqanıstanda vətəndaş müharibəsinə səbəb olur. Hər iki tərəf bu ölkədə öz təsirini qorumaq, yaxud möhkəmlənmək üçün yerli tayfalardan istifadə edir, özünə sərf edən hakimiyyət formalaşdırmaq istəyirdi. 1979-cu ildə sovet qoşunları Əfqanıstana daxil olur və uzunmüddətli SSRİ-ABŞ qarşıdurması başlanır. 1989-cu ildə SSRİ qoşunları bu ölkədən çıxarılana qədər əfqan məsələsi və Sovet-Amerika qarşıdurması beynəlxalq münasibətlərin əsas problemlərindən birinə çevrilir. 60-70-ci illərdə Sovet-Amerika qarşıdurmasına bir çox Asiya və Sakit Okean hövzəsi ölkələri də cəlb edilir. 1973-cü ildə ABŞ Vyetnama qarşı müharibəni dayandıraraq, bu ölkənin SSRİ-nin təsiri altında qalması ilə razılaşır. SSRİ bunun ardınca Laosa daxil olur. Bir neçə gün içərisində ABŞ-ın dəstəyi ilə 1960-cı ildə yaradılmış hakimiyyət devrilir və sosialist yönlü hökumət qurulur. Buna cavab olaraq, ABŞ 1970-ci ildə Kambocaya daxil olur və burada özünə yaxın hakimiyyət strukturu formalaşdırır. SSRİ gizli və açıq yolla Kamboca partizanlarını silahlandırır və ABŞ-a qarşı mübarizəyə təhrik edir, 1976-cı ildə çevrilişə nail olur və bu ölkəni öz təsir dairəsinə salır. ABŞ-SSRİ qarşıdurması başqa formada, dinc və dolayı təsir vasitələrindən istifadə etməklə Hindistan və Yaponiya uğrunda da davam edirdi. Düzdür, bu ölkələrə silahlı müdaxilə çətin idi. Odur ki, onlar diplomatik, iqtisadi, maliyyə və digər faktorlardan istifadə edərək bu iki dövlət ilə yaxın münasibətlər yaratmaq üçün mübarizə aparırdılar. 60-80-ci illərin Sovet-Amerika qarşıdurması nə qədər sərt və kəskin olsa da, silahlı toqquşma və müharibə ilə nəticələnmədi. Çünki artıq formalaşmış beynəlxalq
95 münasibətlər sistemi silahlı toqquşmaları dayandıra bilirdi. BMT-nin fəaliyyət göstərməsi, “üçüncü ölkələr” institutunun real faktora çevrilməsi, beynəlxalq hüquq normalarının getdikcə təkmilləşməsi, tərəflərin malik olduğu nüvə silahının çəkindirici rol oynaması, dünya ictimaiyyətinin silahlanmaya, müharibələrə və açıq qarşıdurmalara etirazlarının getdikcə daha sərt qoyuluşu hər iki tərəfi ehtiyatla davranmağa, bu rəylərə hörmətlə yanaşmağa məcbur edirdi. Beynəlxalq münasibətlər sistemində mövcud olan üçqütblülüyü, BMT tribunasından hər üç tərəfin öz ideoloji məqsədi üçün istifadə etmək imkanını nəzərə alsaq, o zaman dünya ictimai fikrinə, ictimai çağırışlara ABŞ və SSRİ tərəfindən reaksiya verməmək də mümkün deyildi. Çünki qarşı tərəf dərhal öz rəqibini irticaçı siyasət yeritməkdə, dünyanı təhlükə qarşısında qoymaqda günahlandırır və onu beynəlxalq ictimaiyyətin, üçüncü dövlətlərin gözündən salmağa çalışırdı. Odur ki, həm SSRİ, həm də ABŞ beynəlxalq ictimai narahatlığı nəzərə alaraq 60-cı illərin əvvəlindən başlayaraq, o zaman atomun sirlərinə yiyələnmiş İngiltərəni də cəlb etməklə, tərksilah və kütləvi qırğın silahlarının istehsalı və sınağı ilə bağlı danışıqlara başlamağa məcbur olur. 1962-ci ildə BMT Baş Assambleyasının XVII sessiyasında 1968-ci il yanvarın 1- dən kütləvi qırğın silahlarının hər cür sınağının qadağan olunması haqqında qətnamə qəbul edildi. Həmin ildə bu silahların yayılmasının qarşısını alan beynəlxalq müqavilə imzalanır və belə silaha malik olmayan dövlətlərin təhlükəsizliyinə təminat verən BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qətnaməsi qəbul edildi. Əlbəttə, bu sənədlər və böyük dövlətlərin – SSRİ, ABŞ, İngiltərə, Fransa, Çinin ona imza atması beynəlxalq gərginliyi bir qədər azaltdı. 1970-ci ilə qədər bu müqaviləni dünyanın 100-ə qədər ölkəsi imzaladı. 1972-ci ildə 90-dan çox ölkə dənizin dibində və okeanlarda kütləvi qırğın silahlarının sınağını, yerləşdirilməsini qadağan edən digər bir beynəlxalq müqaviləni imzaladı. Bütün bu razılaşmalar, beynəlxalq müqavilələr BMT-nin rəhbərliyi altında hazırlanır və onun təminatına söykənirdi. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin formalaşması və inkişafı tarixində mühüm əhəmiyyət kəsb edən hadisə ABŞ qoşunlarının Vyetnamdan çıxarılmasından (1973) və Hind-Çin yarımadasında sülhün bərpa olunmasından sonra SSRİ ilə ABŞ arasında təhlükəsizlik və əməkdaşlıq üzrə ümumavropa müşavirəsinə hazırlıq və müşavirənin keçirilməsi oldu. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin (ATƏM) keçirilməsi, ümumavropa səviyyəsində sülhün, təhlükəsizliyin, dövlətlərarası əməkdaşlıq
96 məsələlərinin müzakirəsi təklifini hələ 1966-cı ildə sosialist ölkələrini təmsil edən Varşava Müqaviləsi Təşkilatı vermişdi. Həmin vaxtdan 1975-ci ilə - Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq üzrə “Helsinki yekun aktının” imzalanmasına qədər keçən 9 ildə müxtəlif səviyyələrdə 33 Avropa dövləti ilə yanaşı, SSRİ, ABŞ və Kanada rəhbərləri də bu mövzuda keçirilən müzakirələrdə iştirak etmişdilər. Ümumavropa müşavirəsini çağırmaqla SSRİ və onun müttəfiqləri İkinci dünya müharibəsindən sonra Avropada yaranmış geosiyasi mühiti, soyuq müharibə şəraitində Qərbi Avropa ölkələri və ABŞ-la münasibətləri araşdırmaq, iki əksqütblü siyasi düşərgə üzərində köklənmiş ideoloji mübarizəni öz xeyrinə həll etmək, bütün Avropada sosializmin təsirini artırmaq məqsədi güdürdü. ABŞ və Qərbi Avropa dövlətləri isə belə bir müşavirəyə razılıq verməklə öz planlarını reallaşdırmaq istəyirdilər. Onlar bu ümumavropa toplantısında SSRİ və Şərqi Avropada insan və vətəndaş hüquqlarının pozulması, totalitar rejim və sərt ideoloji idarəçiliyin mənfi təzahürlərini xüsusi qabartmaqla Avropanın ictimai fikrini öz xeyirlərinə dəyişməyi planlaşdırırdılar. Lakin bütün ideoloji xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, 1973-cü il iyulun 3-də Helsinkidə ATƏM-in 35 dövlətin xarici işlər nazirlərinin iştirakı ilə ilk iclası öz işinə başlayır və beş gün davam edir. Bu iclasda “Avropada təhlükəsizlik və dövlətlərarası münasibətlərin prinsipləri” adlı o zaman SSRİ-nin təklif etdiyi layihə müzakirə olunmuş, lakin qərar qəbul edilməmişdir. Həmin il sentyabrın 18-də Cenevrədə başlanan ikinci iclas müəyyən fasilələrlə 1975-ci il iyulun 21-də davam etmiş, dövlət başçılarının müzakirəsinə çıxarılacaq müxtəlif məsələlər işçi qruplarında işlənib hazırlanmışdır. ATƏM-in son – üçüncü mərhələsi 1975-ci il iyun ayının 30-da Finlandiyanın paytaxtı Helsinki şəhərində başlandı, geniş müzakirələrdən sonra “Helsinki Yekun Aktı”adlanan və beynəlxalq münasibətlər sisteminin inkişafına mühüm töhfə hesab olunan fundamental bir sənəd imzalandı. Yekun Aktına Avropanın 44 dövlətinin, ABŞ və Kanadanın dövlət rəhbərləri imza ataraq “soyuq müharibə” dövründə, BMT-nin yaranmasından keçən 30 ildə ilk dəfə Avropada və dünyada baş verən yenilikləri, dövlətlərarası münasibətlərdə yaranmış real vəziyyəti nəzərə almaqla, mövcud durumu qoruyub saxlamaq, İkinci dünya müharibəsinin nəticələrini əks etdirən Yalta-Potsdam sisteminə əməl etmək, digər kollektiv təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələlərini həll etmişlər. “Helsinki Yekun Aktı” BMT Nizamnaməsindən sonra beynəlxalq münasibətlər sistemini inkişaf etdirən ən mühüm beynəlxalq hüquqi sənədi idi. Yekun Aktında dövlətlərarası münasibətlərin hamı tərəfindən əməl edilməsi vacib olan 10 əsas prinsipi
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|