Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
86 Bundan əlavə, BMT-nin fəaliyyətə başlaması və beynəlxalq münasibətlər sistemini tənzimləyən hüquq normalarının mövcudluğu müharibədən sonra ayrı-ayrı xalq və dövlətlərin müstəmləkələrdən xilas olması, müstəqillik yolu tutması üçün də münbit şərait yaradırdı. Düzdür, müstəmləkədən azad olmuş xalq və dövlətlər dərhal bu və ya digər düşərgənin təsiri altına düşür, beynəlxalq münasibətlərdə ya SSRİ-nin, ya da ABŞ-ın himayəsinə sığınırdılar. Lakin bütün qüsurlarına baxmayaraq, beynəlxalq sistem işləyir və dövlətlərarası münasibətlərin açıq qarşıdurmalara çevrilməsinə mane olurdu. Bu dövrün əsas səciyyəvi cəhətlərindən biri iqtisadi, siyasi, hərbi bloklaşmanın güclənməsi və onların vasitəsilə “kapitalizmin”, yaxud “sosializmin” qorunması idi. Bu bloklardan ən mühümü əlbəttə ki, iki sistemin qarşıdurmasını xarakterizə edən NATO və Varşava Müqaviləsi Təşkilatı idi. Hər iki tərəf bir-birinə qarşı açıq silahlı toqquşmadan çəkinsə də, çox kəskin iqtisadi, ideoloji və soyuq müharibə aparırdı. Dövrün digər səciyyəvi cəhəti BMT-nin, SSRİ və ABŞ-ın müxtəlif yönlü dəstəyindən bəhrələnən Asiya, Afrika və Latın Amerikası xalqlarının əvvəlki müstəmləkə rejimlərindən xilas olaraq öz dövlətlərini yaratmağa başlaması idi. O vaxta qədər Avropa dövlətlərinin, Yaponiyanın, Çinin və ABŞ-ın keçmiş müstəmləkələri hesab olunan bu xalqlar öz müstəqilliyinə qovuşdular. Belə dövlətlər sırasına İndoneziya, Birma, Hindistan, Pakistan, Banqladeş, Filippin, Nepal, Vyetnam, Laos, Kamboca, Tailand, Suriya, Livan, Misir, İraq, Yəmən, İordaniya, Liviya, Sudan, Tunis, Mərakeş, Qana, Qvineya, Toqo, Kamerun, Mali, Madaqaskar, Çad, Mərkəzi Afrika Respublikası, Konqo, Qabon, Keniya, Uqanda, Efiopiya, Somali, Kuba və b. ölkələri aid etmək olar. 1950-70-ci ilərdə müstəqillik qazanan bu dövlətlər müstəqil subyektlər kimi BMT-yə daxil oldular. Əlbəttə, BMT-nin varlığı və onun Təhlükəsizlik Şurasında ikiqütblüyün mövcudluğu bu ölkələrin müstəqillik qazanmalarında həlledici rol oynadı. Bu dövlətlərin BMT-yə üzv qəbul edilməsi həm beynəlxalq münasibətlər sisteminin hüdudlarının və fəaliyyət dairəsinin genişlənməsinə, həm də beynəlxalq hüququn inkişafına, sivil birgəyaşayış normalarının getdikcə təkmilləşməsinə təkan verdi. Digər tərəfdən, imperiyaların dağılması və dövlətlərin müstəqillik qazanması prosesinin daha ağrısız, müqavimətsiz və qansız ötüşməsinə səbəb oldu. BMT və onun beynəlxalq hüquq sistemi, Təhlükəsizlik Şurasının mövcudluğu və burada təmsil olunan dövlətlərin fərqli maraqlar nümayiş etdirməsi, beynəlxalq siyasətin çoxqütblülüyü Fransa, İngiltərə, Hollandiya, İspaniya, Portuqaliya kimi Avropa dövlətlərini ciddi müqavimət göstərmədən malik olduqları müstəmləkələrdən əl çəkməyə məcbur etdi. O vaxta qədər Asiya, Afrika
87 və Latın Amerikasının demək olar ki, 3/4 hissəsi bu ölkələrin müstəmləkəsi altında idi. SSRİ, Çin kimi dövlətlərin BMT Təhlükəsizlik Şurasında ABŞ və onun Avropa müttəfiqləri ilə birgə təmsilçiliyi və veto hüququna malik olmaları Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrinin müstəmləkələrdən daha qansız yolla azad edilmələrinə çox mühüm kömək göstərdi. Sözsüz ki, SSRİ və ABŞ dünyada öz təsirlərini artırmaq, müstəqilliklərini əldə etmiş yeni dövlətləri tərəflərinə çəkmək və nüfuzu altına salmaq, beynəlxalq münasibətlərdə onların dəstəyini qazanmaq istiqamətində ciddi çalışırdılar. Lakin istənilən halda iki tərəf arasında dünya siyasətinə və yeni dövlətlərə təsir imkanlarına görə müəyyən balans yaranmışdı. Bu isə heç kimə imkan vermirdi ki, beynəlxalq münasibətlərdə tam hegemon mövqe tutsun və öz iradəsini beynəlxalq aləmə zorla qəbul etdirsin. Bu vəziyyət, bir tərəfdən, müstəqillik yoluna qədəm qoymuş yeni dövlətlərə müsbət təsir göstərir, onların gələcək inkişafla bağlı seçim imkanlarını artırır, digər tərəfdən, istər-istəməz kollektiv sülhə, təhlükəsizliyə xidmət edir və münaqişələrin açıq qarşıdurma və müharibələrə gətirib çıxarmasına mane olurdu. Beynəlxalq münasibətlərin müharibədən sonrakı 10-15 ili hərbi-siyasi bloklaşma ilə yanaşı, həm də müstəmləkələrin dağılması, beynəlxalq münasibətlərin subyektlərinin sayının artması və yeni dövlətlərin bəzilərinin dünya siyasətində tam fərqli siyasət yolunu tutması hesab oluna bilər. Bu istiqamətdə beynəlxalq münasibətlər sistemi üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edən və müharibədən sonrakı illərdə kəskinləşən qarşıdurma və qütbləşməyə alternativ hesab oluna biləcək “bitərəf dövlətlər” fenomeninin meydana çıxmasını qeyd etmək olar. Məlum olduğu kimi, birinci və ikinci dünya müharibələri arasındakı 20 ildə dünyada ABŞ, İngiltərə, Fransa, SSRİ, Almaniya, Yaponiya və b. dövlətlərin rəhbərlik etdiyi çoxqütblük hökm sürürdü. 1945-ci ildən bu qütblər SSRİ və ABŞ ətrafında əriyərək beynəlxalq münasibətlərin iki qarşıduran qütbünü təşkil etdi. 1950-ci illərin ortalarından başlayaraq beynəlxalq arenaya yeni bir qütb şəklində “bitərəf dövlətlər” bloku qoşulur ki, bu da ABŞ-SSRİ blokları arasında kəskinləşən qarşıdurma fonunda tamamilə yeni bir fenomen idi. Bu institutun meydana gəlməsi öz müstəqilliyini yenicə qazanmış dövlətlərə alternativ seçim imkanı verir və “soyuq müharibə” aparan tərəflərə qoşulmamaq, dünyada kəskinləşən qarşıdurmadan kənarda qalmaq və beləliklə də beynəlxalq münasibətlər sistemini sivil, əməkdaşlıq məcrasına yönəltmək işinə dəstək rolunu oynayırdı. 88 Bitərəflik ideyası Asiyanın müstəqillik əldə etmiş bir neçə dövləti tərəfindən irəli sürülmüş, əvvəl sadəcə ABŞ-SSRİ arasında gedən ideoloji müharibəyə qoşulmamaq mahiyyəti daşımış, bir az sonra isə bitərəf ölkələrin vahid bir blokuna çevrilmişdir. Bu ölkələr hərbi və siyasi bloklarda iştirakdan imtina etməklə yanaşı, öz iqtisadi, siyasi yönlərini də müstəqil müəyyən edir, ABŞ və SSRİ-nin birtərəfli himayəsini qəbul etmirdilər. Düzdür, həm ABŞ, həm də SSRİ onları öz tərəflərinə çəkməyə cəhd edirdi, lakin bu iki fövqəldövlət arasındakı güc balansı, davamlı çəkişmə və konfliktlər bitərəf ölkələrin işinə yarayır və onlara öz müstəqil siyasətlərini yürütməyə şərait yaradırdı. “Nə Qərb, nə Şərq” bitərəf siyasət hərəkatını ilk dəfə ingilis müstəmləkəçiliyindən xilas olmuş Hindistan öz lideri C. Nerunun rəhbərliyi ilə başlamış, sonralar bu sıraya Misir, Yuqoslaviya, İndoneziya, Birma, Seylon və digər 20 dövlət qoşulmuşdur. Bu dövlətlər 1955-ci ildə özlərinin Asiya və Afrika ölkələri konfransını çağırır və “bitərəf ölkələrin” birgə Bəyannaməsini qəbul edirlər. Beləliklə, bu ölkələr 50-ci illərdən vahid blok şəklində BMT tərkibində öz bitərəf qütblərini yaradır və beynəlxalq münasibətlərdə söz sahibinə çevrilirlər. “Bitərəflər” qrupunun mövcudluğu 50-70-ci illərdə həm öz müstəqilliklərini yeni qazanmış dövlətlərə seçim imkanı yaradır, onların SSRİ-ABŞ qarşıdurmasından kənarda fəaliyyət göstərməsini asanlaşdırır, bloklara qoşulmadan beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakına yol açırdı. “Bitərəflik” doktrinası müstəmləkələrdən azad olmuş gənc suveren dövlətlərin metropoliyaların təsiri altından xilas edilməsi və beynəlxalq münasibətlər sistemində bu ölkələrin birgə maraqlarının müdafiə edilməsinə yönəlmişdi. Çünki qarşıduran SSRİ- ABŞ münasibətlərinin və müharibədən sonrakı beynəlxalq siyasətin fonunda “bitərəflik” hərəkatının vahid prinsiplərinin və birgə fəaliyyətlərinin müəllifləri kapitalist-sosialist ziddiyyətləri və kim-kimi mübarizəsindən fərqli olaraq, dövlətlərin və sistemlərin dinc yanaşı yaşamasını rəhbər tuturdular. Bu prinsipə görə, BMT-nin nizamnaməsinin tələblərinə - dövlətlərin ərazi bütövlüyü və suveren hüquqlarına hamılıqla hörmət edilməsi; daxili işlərə qarışmamaq, başqa ölkələrin ərazilərini işğal etməmək; bərabər hüquq və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığa hamı əməl etməli idi. Nə qədər təəccüblü olsa da, “bitərəflik” hərəkatı üzvü olan dövlətləri həm SSRİ, həm də ABŞ hörmətlə qarşılayaraq, onların təşəbbüsslərinə dəstək verirdi. Hər iki hegemon dövlət bu hərəkata və onun üzvlərinə özlərinin gələcək müttəfiqi, əks düşərgəyə qarşı BMT tribunasında və ümumən dünya arenasında istifadə oluna biləcək silah kimi baxırdılar. Hətta, həm ABŞ, həm də SSRİ bu ölkələrə öz müstəqil dövlətlərini qurmaq, iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək, onlarla ticarət əlaqələri yaratmaq üçün
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|