556
SSRİ-nin dağılması və Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və Rusiya kimi
yeni müstəqil dövlətlərin yaranması ilə Xəzəryanı dövlətlərin sayı beş olmuşdur. Hal-
hazırda bu dövlətlər öz iqtisadi və siyasi maraqlarını nəzərə alaraq, Xəzərdən
istifadənin özlərinə sərfəli variantlarını irəli sürürlər. Bəzi dövlətlər Xəzərdən sahilyanı
dövlətlərin birgə istifadə etməli olduğunu, başqa sözlə desək, onu yalnız sahilyanı
dövlətlərə məxsus olan qapalı su hövzəsi hesab edirlər. Digər ölkələr Xəzər dənizinin
dünya praktikasına uyğun olaraq sektorlara bölgüsü prinsipini təklif edir. Hazırda
Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycan arasında dənizin dibinin milli sektorlara bölgüsü
haqqında müqavilə bağlansa da, Xəzərin statusu məsələsi hələ ki, tam həll olunmayıb.
İran və Türkmənistanın Xəzərin hüquqi statusu məsələsində nümayiş etdirdiyi fərqli
(qeyri-konstruktiv) mövqe aradan qalxmamış, bu iki dövlətin dənizin Azərbaycan
sektorunda yerləşən bəzi yataqlara olan iddiaları Xəzəryanı dövlətlər arasında
münasibətləri bir qədər də gərginləşdirmişdir.
Xəzərin hüquqi statusu beynəlxalq məsələdir və bu müstəvidə ilk növbədə
dünyanın aparıcı dövlətləri olan ABŞ və Rusiyanın, Avropa və bəzi Asiya dövlətlərinin, o
cümlədən region ölkələrinin maraqları kəsişir. Bu dövlətlərdən hər biri yaxşı dərk edir ki,
Xəzərdə mövqe tutmaqla bütövlükdə Qafqazda, Mərkəzi Asiya və Orta Şərqdə üstün
imkan qazanmaq olar.
Xəzər bölgəsinin sürətlə populyarlaşması və dünya siyasətinin aparıcı
məsələlərindən birinə çevrilməsi onun təbii ehtiyatlarıyla, xüsusilə neft və qaz laylarının
zənginliyi və onlara beynəlxalq aləmdə olan maraqla bağlıdır. Sahilyanı dövlətlərin hər
biri kifayət qədər karbohidrogen ehtiyatlarına malikdir, odur ki, regiona istiqamətlənən
investorlar uğrunda ciddi rəqabət gedir. Xəzərin statusu kimi problemlər də məhz bu
rəqabətin və enerji ehtiyatlarının istismarında sahilyanı dövlətlərin maraqlarının
müxtəlifliyinin nəticəsidir.
Xəzərin hazırkı statusu 1921-ci il fevralın 26-da imzalanmış Rusiya-İran dostluq
müqaviləsi, həmçinin 1940-cı il martın 25-də SSRİ ilə İran arasında imzalanmış Ticarət
və Gəmiçilik haqqında (sudaüzmə) Sazişə əsasən tənzimlənir. Həmin bölgüdə
sərhədləri Astaradan (Azərbaycan) Həsənqulu (Türkmənistan) adlanan yaşayış
məskəninə qədər olan düz xətt üzrə İrana 14%, SSRİ-yə isə 86% pay düşmüşdür. SSRİ
isə öz daxili qaydaları ilə (orta xətt prinsipi üzrə Xəzər dənizini dörd respublika arasında
- Rusiya (19%), Qazaxıstan (29%), Azərbaycan (21%) və Türkmənistan (16%) milli
sektorlara bölmüş və respublikaların su sərhədlərini müəyyən etmişdir. Beynəlxalq
müşahidəçilərin fikrinə görə, indi heç bir əsas və zərurət yoxdur ki, bu bölgüyə yenidən
557
baxılsın. Əgər yenidən baxılsa belə, bölgü yenə həmin prinsiplər əsasında
aparılmalıdır ki, buna uyğun olaraq da nə İrana 20%-lik pay, nə də ki, Türkmənistana
əlavə yataq vermək mümkün deyil. 1996-cı il noyabrın 12-də Aşqabadda Xəzəryanı
ölkələrin qarşılıqlı razılaşmasına əsasən, hazırkı hüquqi rejim və razılaşmalar yeni
Konvensiya qəbul olunana qədər qüvvədədir. Varis-dövlətlər 1991-ci il dekabrın 21-də
Almatı Deklarasiyası qəbul edərək sabiq SSRİ-nin bağladığı bütün beynəlxalq
öhdəlikləri yerinə yetirməyə təminat verdiklərinə görə Sovet-İran razılaşmasının hüquqi
varisliyini də qəbul etmiş olublar.
Xəzər bölgəsindəki proseslər heç də karbohidrogen yataqlarının istismarı və
sektor problemi ilə məhdudlaşmır. Burda, hər şeydən əvvəl bölgəyə strateji təsir
məsələləri, neft kəməri və onun təhlükəsizliyi, xarici aləmin iqtisadi və geosiyasi
maraqları toqquşur. Neft mütəxəssislərinin birgə rəyinə görə, dünyanın heç bir yerində
bu qədər xalqın, dövlətin və şirkətin yarışa girdiyi başqa bir bölgə tapmaq mümkün
deyil.
Xəzər bölgəsinə siyasi və iqtisadi maraq göstərən dövlətlər sırasında ən fəalı
Qərb dövlətləri və Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır. ABŞ-ın Xəzər bölgəsinə siyasi marağı
Azərbaycana münasibətdə daha qabarıq hiss olunur. ABŞ Cənubi Qafqaz və Orta
Asiyada həyata keçirilən strateji əhəmiyyətli layihələrin və proseslərin başlıca iştirakçısı
və müdafiəçisidir. ABŞ hökuməti bu bölgənin özünün həyati maraq dairəsinə daxil
olduğunu dəfələrlə bəyan edib.
11 sentyabr 2001-ci il terror hadisələrindən sonra ABŞ-ın Orta Şərq, o cümlədən,
Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ilə sıx münasibətləri fonunda formalaşan yeni siyasi
durum müşahidə olunmaqdadır. Region ölkələrinin GUAM bloku çərçivəsində
əməkdaşlığı da ABŞ-ın prinsiplərinə və maraqlarına uyğun qurularaq, müasir şəraitdə
aktuallığını daha da artırmaqdadır.
Dövlət Departamenti "Xəzər hövzəsinin Enerji İnkişafı" adlı hesabatında (1997)
ABŞ-ın bu bölgədəki siyasətinin əsas dörd istiqamətini müəyyən edir:
1. "Regional konfliktlərin həlli". Bu bənd Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinin
həlli, Qafqazda etnik gərginliklərin aradan qaldırılması, eləcə də Tacikistanda vətəndaş
müharibəsinin dayandırılması haqqındadır. Sənəd müəlliflərinin fikrincə, bu konfliktlər
İran kimi xarici qüvvələrin işə qarışmasına şərait yaradır. Üstəgəl, konfliktlərin uzanması
dağıdıcı islamçı hərəkatların inkişafı üçün münasib mühit formalaşdırır;
558
2. "Dünya enerji təminatının artımı və genişləndirilməsi" bəndi İran körfəzinə
əlavə və alternativ kimi, eləcə də Qərbin buradakı enerji maraqlarını sığortalamaq
məqsədi ilə Xəzər hövzəsinin enerji ehtiyatlarının istismarını nəzərdə tutur;
3. “Xəzər hövzəsi ölkələrinin müstəqilliyi və suverenliyi". Hesabatın müəllifləri
hesab edirlər ki, burada əsas problem Rusiya ərazisindən keçən neft kəmərindən
asılılığın aradan qaldırılmasıdır. Siyasi problemlərdən başqa, bu asılılıq Rusiyaya
kəmərlərdən istifadə haqqını fövqəladə dərəcədə yüksəltmək imkanı verir. Məsələnin
həlli üçün fərqli və alternativ enerji-ixrac yollarının olması zəruridir. Bu məntiqə uyğun
olaraq İrandan keçəcək neft kəmərinə etibar məsələsi ortaya çıxdığından Bakı-Tbilisi-
Ceyhan ideyası dəstəklənir.
4. "İranın izolyasiyası". Bunun üçün bu ölkənin gəlirlərinin məhdudlaşdırılması
tələb olunur. Həmin gəlirlər kütləvi qırğın silahlarının əldə edilməsinə, dağıdıcı silahlar
arsenalının artımına, terrorizmi dəstəkləməyə sərf edilir. Hesabatın müəllifləri bu
məqsədə nail olmağın ən yaxşı yolunu Xəzərdə enerji istismarı sahəsində İranın hər
hansı iştirakının qarşısını almaqda görürlər.
ABŞ hökuməti öz strateji xəttinə uyğun olaraq, əsas neft kəməri məsələsində
Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsini dəstəkləyir, Xəzərin hüquqi statusu məsələsində isə
onun beş sahil dövləti arasında orta xətt üzrə milli sektorlara bölünməsi ideyasını
müdafiə edir. 1995-ci ildən başlayaraq, ABŞ hökuməti bölgəyə yönəlik siyasətində
aktivlik və ardıcıllıq nümayiş etdirir.
ABŞ Prezidenti anti-terror əməliyyatından danışarkən, Yaxın Şərqin neft istehsal
edən ölkələrinin beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə bitərəf qaldıqlarından narazı
olduğunu açıq bildirib. Eyni zamanda, ABŞ onu da nəzərə alır ki, bu gün Qərb enerji
daşıyıcılarına olan tələbatını məhz bu ölkələrdən ixrac edilən neftin hesabına ödəyir.
Ona görə də indi Qərb - xüsusən ABŞ Xəzər neftinə və "Bakı-Ceyhan" ixrac boru
kəmərinin tikintisinə ciddi səy göstərərək, onu uğurla başa çatdırmaq üçün əlindən
gələni edir.
Xəzər nefti və onun dünya bazarına nəqli uğrunda mübarizənin əsas siyasi
oyunçularından biri Rusiya Federasiyasıdır.
Rusiyanın və Qazaxıstanın bölgə siyasəti və statusla bağlı hazırkı mövqeləri
1998-ci ilin iyulunda Xəzər dənizinin
Şimal hissəsində
dəniz dibinin
məhdudlaşdırılmasına dair razılaşma sazişi ilə müəyyənləşib. Həmin sazişə görə,
tərəflər Xəzərin dibini bölməyə, üst qatdakı bioloji resurslardan isə ümumi istifadəyə
Dostları ilə paylaş: |