Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
568
ümumilikdə Xəzərin statusuna yanaşması xeyli ziddiyyətlidir. Qeyd edək ki, İranın Xəzər probleminə yanaşmasında iqtisadi maraqlardan çox, geosiyasi mənafe əsas götürülür. Rəsmi Tehranı maraqlandıran əsas məqam Xəzərin dəniz, yoxsa göl kimi qəbul olunması deyil, İranın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və regionda aktivləşmiş Qərbdən gələn potensial təhlükənin aradan qaldırılmasıdır. İqtisadi maraqlar isə Tehran üçün ikinci dərəcəlidir, ən azı ona görə ki, İranın Fars körfəzində daha zəngin yataqları var. İran bölgədə xarici qüvvələrin aktivləşməsinə çox həssaslıqla yanaşır. Təbii ki, burada İranın Qərb və xüsusən də ABŞ-la sərin münasibətləri mühüm rol oynayır. İranla Rusiyanın regiondakı geosiyasi proseslərə yanaşmada eyni mövqedən çıxış etməsi məhz bu faktora söykənir. Beləliklə, rəsmi Tehranın Xəzərin bölünməsinə dair mövqeyi yalnız İranın geosiyasi maraqlarına yönəlib və digər sahilyanı dövlətlərin mənafelərini nəzərə almır.
Rəsmi Tehranın Xəzərin bölünməsinə dair təklifi belədir ki, hər bir sahilyanı dövlətə 20 millik ərazi suları zonası və 20 millik iqtisadi zona verilməlidir. Ərazi suları həmin ölkənin sərhədlərini müəyyən edir və həm Xəzərin dibi, həm səthi, həm də hava məkanı dövlətin tam nəzarətində olur. İqtisadi zonada dövlətə bioloji və mineral ehtiyatların qorunub saxlanması və kəşfiyyatı hüququ verilir, digər sahilyanı ölkələr isə bu ərazinin hava məkanından və səthindən istifadə edə bilir. Nəhayət, 40 millik zonadan kənarda qalan Xəzərin orta hissəsi bütün sahilyanı ölkələrin ümumi istifadəsində olur və konsensus yolu ilə idarə olunur. İranın bu mövqeyi nəinki Xəzər dənizinin yeraltı ehtiyatlarının, həm də gəmiçiliyin, balıqçılığın inkişafı, həmçinin sahilyanı ölkələr arasında sərhədlərin müəyyən edilməsində ciddi problemlər yaradır. İranın mövqeyi aşağıdakı prinsiplər əsasında formalaşıb:
sahilyanı dövlətlərlə hesablaşmadan istifadə etməsinin qarşısını almaq; - Xəzərin hərbiləşdirilməsinə yol verməmək; - Ekoloji problemləri qabardaraq, Xəzərin dibi ilə neft kəmərlərinin çəkilməsinə mane olmaq; - Sahilyanı ölkələr arasındakı problemlərin həllində regiondankənar dövlətlərin iştirakını məhdudlaşdırmaq; - İranla ideoloji və siyasi ziddiyyəti olan Qərb dövlətlərinin hövzədə möhkəmlənməsinin qarşısını almaq və s.
569
Tehranın bu problemə yanaşmasında 1992-ci ildən indiyədək heç bir dəyişiklik baş verməyib. Üstəlik, İran öz mövqeyini qorumaq üçün digər sahilyanı ölkələrə, o cümlədən Azərbaycana güc nümayişindən də çəkinmir. 2001-ci ilin iyul ayında Azərbaycana məxsus tədqiqat gəmilərinin Xəzərin ölkəmizə aid sektorunda hərəkətini məhdudlaşdırmaq məqsədilə İranın hərbi təyyarələrdən istifadə etməsi Xəzəryanı ölkələr arasındakı problemlərin güc vasitəsilə həllinə presedent yaratmaq təhlükəsini real etmişdi. Yalnız rəsmi Bakının problemə son dərəcə həssas yanaşması sayəsində, insidenti dinc yolla aradan qaldırmaq mümkün oldu. Xəzər regionundakı geosiyasi vəziyyətlə bağlı İranla Rusiyanın mövqeləri üst- üstə düşsə də, danışıqlar prosesi zamanı Moskvanın yanaşmasında ciddi dəyişikliklər baş verdi. Nəticədə, barışmaz mövqe nümayiş etdirən İran, faktiki olaraq, yaxın müttəfiqindən uzaqlaşmağa başladı. Təsadüfi deyil ki,1998-ci ildə Rusiya ilə Qazaxıstan arasında Xəzərin dibinin bölünməsinə dair sənədə ən sərt reaksiya verən tərəf elə İran oldu. Bu ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinin yaydığı bəyanatda bildirilirdi ki, «bütün sahilyanı dövlətlər, o cümlədən Rusiya da bilir ki, Xəzərin hüquqi statusunu nizamlayan yeganə hüquqi sənədlər İranla Rusiya arasında 1921 və 1940-cı illərdə imzalanmış sazişlərdir». Bəyanatda həmçinin vurğulanırdı ki, rəsmi Tehran Xəzərdə istənilən ikitərəfli razılaşmanı tanımır və problemin bütün sahilyanı ölkələrin razılığı əsasında həllini vacib sayır. İranın narazılığını bir qədər azaltmaq üçün Rusiya Federasiyası bir sıra prinsipial məsələlər ətrafında Tehranla eyni mövqedə olduğunu nümayiş etdirdi. 1998-ci ilin iyulunda Tehranda keçirilən xarici işlər nazirlərinin görüşündən sonra tərəflər Xəzərin dibi ilə istənilən neft və ya qaz kəmərinin çəkilməsinin yolverilməzliyi və Xəzərin demilitarizasiyasının vacibliyi haqda bəyanat imzaladı. Beləliklə, sahilyanı ölkələr arasında danışıqlar hələ də nəticəsiz qalır. Analitiklər hesab edirlər ki, 2005-ci ilin iyununda İranda keçirilmiş prezident seçkilərindən sonra Tehranın mövqeyində hər hansı radikal dəyişikliyin olacağı gözlənilmir. Amma artıq bölgədə iri enerji layihələrinin işə düşməsi, Qərbin transmilli şirkətlərinin Xəzərə gəlişi və Azərbaycanla Qazaxıstanın öz neftini dünya bazarına çıxarmağa başlaması, Tehrana da çıxış yolu qoymur. İranın artıq Xəzərin özünə aid sektorundakı yataqlarda kəşfiyyat işinə başlamağa hazırlaşması göstərir ki, 13 ildən artıq davam edən danışıqlarda bir nəticə əldə edə bilməyən Tehran digər sahilyanı ölkələrin tutduğu mövqe ilə razılaşmalı olacaq.
Bölgədə Xəzər dövlətlərinin və Qərbin aktiv səylərinə hamıdan çox narazılıq edən və müqavimət göstərən İran bu günə kimi danışıqlarda yalnız bir prinsipdən çıxış 570
edir: "Dənizi bölürüksə, gəlin onun bütün sahələrini bərabər (20% hesabı ilə) bölək". İranın mövqeyinə görə, İran və SSRİ arasında imzalanmış sazişlər dünya dəniz hüququna daxil deyil və guya bu haqda beynəlxalq konvensiyalarda da bəzi xüsusi rejimlər nəzərdə tutulur. İran Xəzərin ehtiyatlarından birgə istifadəni nəzərdə tutan kondominium prinsipinin ən inadkar müdafiəçisi hesab olunur. Bu prinsipə görə, Xəzərin ehtiyatları beş sahil dövləti arasında bölünməli və hər bir dövlət veto hüququna malik olmalıdır. Əlbəttə, bu prinsip qəbul ediləcəyi təqdirdə, Xəzərin ehtiyatlarından ayrı-ayrılıqda istifadə (Azərbaycan məhz bu yolla gedir) problemə çevrilir və burada Qərb kapitalının fəaliyyəti, yaxud birgə istismar layihələri ayrı-ayrı ölkələrin əhval-ruhiyyəsindən asılı vəziyyətə salınır. İranı ən çox narahat edən məsələlərdən biri də əsas neft kəməri məsələsidir. Son illərdə gerçəkləşməsi tam reallaşan Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmər layihəsi İran hökumətinin ən böyük hücum hədəfi olaraq qalmaqdadır. İran əsas neft kəmərinin öz ərazisindən keçib Fars körfəzinə daşınması ideyasının gerçəkləşməsi ilə Xəzər hövzəsində nüfuzunu artırmaq, həm də Azərbaycan neftinin ixracına nəzarət etmək iddiasını aşkar nümayiş etdirirdi. Xəzərin statusu və neft kəməri məsələlərində İranın yürütdüyü siyasət onu göstərir ki, bu dövlət həm iqtisadi və siyasi cəhətdən, həm də geosiyasi baxımdan Azərbaycana rəqibdir. İranın Xəzər dənizinin statusu və karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsi ilə bağlı nümayiş etdirdiyi qeyri-konstruktiv mövqeyi tədqiqatçılar bir neçə səbəblə izah edirlər: Əvvəla, İranı qıcıqlandıran əsas məsələ Xəzərin milli sektor bölgüsündə bu ölkəyə düşən payın onun iddia etdiyi kimi 20% deyil, yalnız 14% olmasıdır. Orta xətt üzrə aparılan bölgü ilə (bu beynəlxalq bölgü prinsipidir) İrana heç bir halda 20% pay vermək mümkün deyil. İran isə hesab edir ki, Xəzər beş bərabər hissəyə bölünməli, hər dövlətə 20%-lik pay verilməlidir. Bu ölkəni qətiyyən maraqlandırmır ki, bölgü hansı prinsiplə aparılsın, 20%-lik bölgü əsasında İranın sərhədləri kimin ərazisinə düşür və s. İkincisi, İran Azərbaycanın bölgədə və dünya enerji bazarında güclənməsini, qlobal enerji layihələrinin mərkəzinə çevrilməsini, Qərb şirkətlərinin bu ölkə vasitəsilə Xəzər bölgəsinə gəlməsini özü üçün ciddi təhlükə sayır. Bunu tədqiqatçılar, bir tərəfdən, İranda yaşayan azərbaycanlılar üçün Azərbaycanın populyarlığının artması təhlükəsi ilə, digər tərəfdən Azərbaycanın güclənərək İranın təsiri altından tam çıxa bilməsi faktı ilə izah edirlər. Onların fikrinə görə, əgər Azərbaycan bütün bu işləri İranla Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|