Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
571
aparmağı qərarlaşdırsa idi, onda bu ölkənin tərəfindən heç bir maneçiliklə rastlaşmayacaqdı. Xəzər sahilinin Mərkəzi Asiya hissəsini Qazaxıstan və Türkmənistan kimi dövlətlər təmsil edir. Qazaxıstanın karbohidrogen ehtiyatları haqda bir-birini təkzib edən rəqəmlər olmasına baxmayaraq, mütəxəssislərin fikirləri bir məsələdə üst-üstə düşür - bu ölkənin Xəzərdəki milli sektoru digərlərinə nisbətən daha zəngindir. Təkcə “Tengiz” yatağının ehtiyatları 6-9 milyard barel qiymətləndirilir. Xəzər neftinin xarici bazarlara birgə nəqli məsələlərinə Qazaxıstanın münasibəti birmənalı olmasa da, onun gələcəkdə bu prosesdə fəal iştirakını proqnozlaşdırırlar. Belə ki, 1997-ci ilin iyununda Azərbaycan və Qazaxıstan Prezidentləri neftin xarici bazarlara daşınması sahəsində əməkdaşlıq haqqında niyyət protokolu imzalayıb. Bundan başqa, 1998-ci ilin oktyabrında Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev də Bakı-Ceyhan xətti haqqında Ankara Bəyannaməsini imzalayanlar sırasında olub, 2005-ci ildə isə bu xəttə qoşulacaqları haqqında bəyanat verib. ATƏT-in 1999-cu il İstanbul Sammitində “Bakı-Ceyhan” əsas ixrac kəməri üzrə neftin daşınması haqqında sazişə münasibət bildirən Qazaxıstan nümayəndələri bu layihədə iştiraklarının neft hasilatının nəticələrindən və kəmərin tikintisinin maliyyələşdirilməsinə Qərbin köməyinin həcmindən asılı olduğunu bildirdilər. Hər iki arqument 2005-ci ildə Bakı-Ceyhanın xeyrinə dəyişib və deməli, Qazaxıstanın bu layihəyə qoşulmasına bu gün heç nə mane olmur. Xəzərin statusu məsələsində Qazaxıstanın mövqeyinə görə, dənizin dibi qurunun geoloji davamıdır və milli suverenliyin tətbiq olunduğu dənizin dibinin böyüklüyü onun sahil xəttinin uzunluğundan asılıdır. Yəni dəniz dibinin sərhədləri quru sərhədlərinin davamıdır. Qazaxıstan hesab edir ki, BMT-nin 1982-ci ildə qəbul etdiyi dəniz hüquqları haqqında konvensiyanın bəzi müddəaları Xəzərdə tətbiq oluna bilər. Barens, Baltik, Qara dəniz, Fin körfəzi və başqa sututarlarda tətbiq olunan "bərabər məsafə metodu" sadədir və praktik olaraq Xəzərdə həyata keçirilə bilər. Xəzər hövzəsinin Mərkəzi Asiyanı təmsil edən digər dövləti - Türkmənistan bölgədə, ilk növbədə, dünya əhəmiyyətli zəngin təbii qaz ehtiyatları ilə tanınır. Status və Qərb investisiyalarına münasibətdə Türkmənistanın mövqeyi Azərbaycanın mövqeyi ilə oxşardır. Düzdür, bu yalnız ümumi prinsiplərdə müşahidə olunur, lakin milli sektorların sərhədləri məsələsində iki ölkə arasında ciddi fikir ayrılıqları mövcuddur. Azərbaycan və Türkmənistan arasında fikir ayrılığının başlıca səbəbi birinci tərəfin mübahisəli zonada yerləşən yataqlarda kəşfiyyat işlərinə başlaması olub. Bundan sonra 572
Xəzərlə bağlı bütün regional və beynəlxalq proqramlara həvəssiz qatılan Türkmənistan tərəfi bu günün özündə də anti-azərbaycan siyasətini davam etdirir. Hətta bu səbəbdən Bakıdakı səfirliyinin fəaliyyətinə xitam verməkdən belə çəkinməyən rəsmi Aşqabad hələ də Xəzərin statusu və neft-qaz kəmərləri məsələsində qeyri-konstruktiv mövqe nümayiş etdirir. Bu isə Türkmənistanın regionda gedən proseslərdən kənarda qalmasına səbəb olur.
Bununla belə, Türkmənistan hesab edir ki, əsas prinsip dənizin orta hissəsini ümumi istifadədə saxlamaqla milli zonaların müəyyənləşdirilməsi olmalıdır. Əvvəllər İranın təklif etdiyi kondominium Türkmənistanı qane edirdi. Amma sonradan Xəzəryanı dövlətlərin atdığı addımlar (karbohidrogen resurslarının istismar edilməsi ilə bağlı) Türkmənistanın da mövqeyinə təsir göstərdi. 1998-ci ildən Türkmənistan milli sektorlar mövqeyini müdafiə edir. Türkmənistan hesab edir ki, Xəzərin dibinə, su qatına və ehtiyatlarına ikili yanaşma qəbuledilməzdir. Bu, əməkdaşlığın təşkilati-hüquqi mexanizmini mürəkkəbləşdirə bilər. Həmçinin, su qatının ümumi istifadədə olması ehtiyatların nəqli zamanı problemlər yaradacaq və investisiyaların cəlbinə maneçilik törədəcək. Türkmənistan da hər dövlətə məxsus sektorun onun sahil xəttinin uzunluğuyla düz mütənasibliyinə tərəfdardır. Son zamanlar Xəzərin statusu yenidən sahil dövlətlərinin nümayəndələrindən təşkil olunmuş işçi qrupları səviyyəsində müzakirə edilsə də, hələ ki yaxın gələcəkdə konkret qərar qəbul ediləcəyi ehtimalı hiss olunmur. Bu isə Rusiyanın bölgəyə nəzarət üzrə manevr imkanlarının saxlanmasına şərait yaradır. Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı bütün məsələlərdə ən konstruktiv mövqeni Azərbaycan Respublikası nümayiş etdirir. 2001-ci il avqustun 1-də MDB dövlət başçılarının Soçi görüşü zamanı Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev bununla bağlı bəyan etdi ki, Xəzər dənizi qapalı su hövzəsi kimi hələ SSRİ zamanında BMT-nin beynəlxalq “Dəniz Konvensiyası” normalarına əsaslanaraq, bu ölkə ilə İran arasında quru sərhədlərinin parametrlərinə uyğun olaraq bölünmüşdür və bu bölgüyə yenidən baxmaq üçün heç bir səbəb yoxdur. Xəzərin hüquqi statusunun həlli məsələsində Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas vəzifəsi beynəlxalq hüquq normalarına və prinsiplərinə söykənərək, mehriban dostluq və qonşuluq münasibətlərinə əsaslanmaqla, dövlətlərin ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə hörmət etməklə, Xəzərin zəngin təbii ehtiyatlarından region dövlətlərinin maraqları çərçivəsində, eləcə də dünyanın tələbatı baxımından səmərəli istifadə etməkdən ibarətdir. Tədqiqatçılar hesab edir ki, Azərbaycan beş 573
Xəzəryanı dövlət içərisində Xəzərin statusunun həlli məsələsində ən konstruktiv, ardıcıl və elmi cəhətdən əsaslandırılmış mövqe nümayiş etdirir. Azərbaycan ardıcıl şəkildə bəyan edir ki, hər bir Xəzəryanı ölkə orta xətt üzrə bölünmüş özünə məxsus sektoru üzərində (suyun həm dibi, həm də səthi) suverenlik hüququna malikdir. Xəzər sektorlara bölünmüşdür və hər bir dövlətin öz sektoruna olan hüquqları beynəlxalq hüquq normaları ilə qorunmalıdır. Azərbaycan özünün bu prinsipial mövqeyini qəti şəkildə 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul etdiyi yeni Konstitusiyasında ifadə edərək Xəzər dənizinin müvafiq əraziyə bitişik sahəsini Azərbaycan Respublikası ərazisinin ayrılmaz tərkib hissəsi hesab etmişdir. Azərbaycan Respublikası Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı neft yataqlarının tədqiqi və istifadəyə verilməsini təmin edərkən, bu sahədə xarici dövlətlərlə və şirkətlərlə əməkdaşlığı genişləndirərkən, öz təbii sərvətləri və təbii ehtiyatları üzərində beynəlxalq hüquq normalarına və prinsiplərinə uyğun surətdə suverenliyini həyata keçirir. Bu beynəlxalq hüququn norması kimi, beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın möhkəmlənməsi, regionun iqtisadi yüksəlişi və inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Qərb ölkələri və ABŞ Xəzərin hüquqi statusu məsələsində Azərbaycanın ardıcıl mövqeyini müdafiə edir. ABŞ dövlət katibinin yeni müstəqil dövlətlər üzrə xüsusi müşaviri Ceyms F. Kollinz Xəzərin statusuna toxunaraq, onun milli sektorlara bölünməsi ideyasını müdafiə etdiyini bildirmişdir. Xəzər hövzəsində fəal mövqeyi ilə seçilən ölkələrdən biri də Azərbaycanın bütün məsələlər üzrə müttəfiqi hesab olunan Türkiyədir. Bu dövlət "Əsrin müqaviləsi" də daxil olmaqla, Azərbaycanın neft ehtiyatlarının xarici şirkətlərlə birgə istismarı üzrə imzalanmış beynəlxalq müqavilələrdə öz gücünə görə müəyyən pay almağa çalışsa da, maliyyə və yüksək texnologiya imkanlarının məhdudluğu ucbatından əsas diqqətini Xəzər neftinin xarici bazarlara ixracı marşrutu üzərində cəmləşdirmişdir. Bu məqsədlə də Türkiyə hökuməti Bakı-Ceyhan neft marşrutunu irəli sürüb və kəmərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə bağlı bir sıra təkliflərlə çıxış edibdir. Türkiyə hökuməti kəmərin təhlükəsizliyini təmin etmək də daxil olmaqla, Azərbaycanla iqtisadi, siyasi və hərbi əməkdaşlığı genişləndirməklə yanaşı, regionun digər ölkələri ilə də eyni sahələrdə əlaqələr qurmağa can atır. Beləliklə, Türkiyə Xəzər dənizi hövzəsində öz ənənəvi tarixi rolunu bərpa etmək istiqamətində ciddi addımlar atır və siyasi-iqtisadi, strateji maraqlarını təmin etmək məqsədilə Azərbaycanla fəal əməkdaşlıq edir. Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|