Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
593
iştirakı ilə həllinə tərəfdar olduğunu israrla irəli sürür. Təbii ki, “regiondan kənar qüvvələr”lə bağlı Rusiya ilə eyni mövqe nümayiş etdirən İran bu yanaşma ilə razı deyil. Yeri gəlmişkən, “regiondan kənar qüvvələr”ə yanaşmadakı eynilik geostrateji maraqlarla yanaşı, həm də tarixi köklərə malikdir. Bugünkü müstəqil Azərbaycan dövləti Rusiya ilə İran arasında əsrlər boyu mövcud olan sərhədləri pozub və onların strateji maraqlarına maneçilik törədib. SSRİ dağılandan sonra artıq Rusiyanın İranla birbaşa quru sərhədi yoxdur və bu, iki ölkənin birgə geosiyasi planlarının reallaşmasını çətinləşdirir. Üstəlik, Qərbin Azərbaycanda möhkəmlənməsi, bu ərazidə İranla Rusiya arasında üçüncü qüvvənin yerləşdirilməsi deməkdir. Bu gün Tehranla Moskvanın regiona kənar qüvvələrin müdaxiləsinə qarşı ciddi müqavimət göstərməsinin kökündə də, əsasən, bu faktor dayanır. Ümumiyyətlə, İranın bölgədə təhlükəsizlik problemlərinə öz tarixi yanaşması var və bu dövlətin mövqeyində yeni şəraitdə də hər hansı dəyişiklik müşahidə olunmur. İran bölgədə qeyri-sabitliyin yaranmasını, «regiondan kənar» qüvvələrin (ABŞ və Avropa İttifaqı) mövqelərinin möhkəmlənməsinin əsas şərti kimi qəbul edir. Çünki istənilən münaqişə, regiona kənar qüvvələrin müdaxiləsinə yol açır (Balkanlar buna sübutdur). Məhz buna görə, İran dəfələrlə istər Xəzər hövzəsindəki ölkələrə, istərsə də Cənubi Qafqaz respublikalarına bölgədəki təhlükəsizliyin qorunması üçün birgə kompleks tədbirlər təklif edib və «regiondan kənar» qüvvələrin proseslərə müdaxiləsini yolverilməz sayıb.
İranın bununla bağlı ilk təşəbbüsü Cənubi Qafqazda vahid təhlükəsizlik sisteminin yaradılması ilə bağlı olub. Bunun üçün rəsmi Tehran region ölkələrinə 3+2
təhlükəsizlik və xarici siyasət sahəsində adıçəkilən ölkələrin səylərini birləşdirməsini, birgə əməkdaşlığını nəzərdə tuturdu. Maraqlıdır ki, 3+2 formulunu təklif etməklə regiondakı əsas geosiyasi oyunçulardan biri olan Türkiyəni bu sistemdən kənarda qoymağı düşünən İran yalnız öz tarixi rəqibini deyil, həm də Ankaranın üzvü olduğu NATO-nu və müttəfiqi olduğu ABŞ-ı proseslərə təsir göstərmək imkanından məhrum etmək niyyətini gizlətmirdi. Lakin
Tehranın bu təklifi region ölkələri tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Məsələn, rəsmi Bakı öz təhlükəsizlik problemlərini ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələr və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq formasında həll etməyə üstünlük verdiyini bildirdi. Bundan
sonra İran rəhbərliyi regional təhlükəsizlik sisteminə dair yeni formula - 3+3 sxemini irəli sürdü. Burada artıq söhbət 3 Cənubi Qafqaz respubilkası+Rusiya, İran, 594
Türkiyə formulundan gedirdi. ABŞ-ın regiona gəlişini əngəlləmək üçün, İran hətta Vaşinqtonun ən güclü müttəfiqi və Tehranın əsrlər boyu regiondakı rəqibi olan Türkiyə ilə də əməkdaşlığa hazır olduğunu nümayiş etdirdi. Rəsmi Tehran bu sistem daxilində 6 dövlətin təhlükəsizlik şuralarının katibləri, parlament sədrləri, həmçinin iqtisadiyyat və maliyyə nazirləri səviyyəsində ayrı-ayrı görüşlərin keçirilməsini və ümumi baxışların formalaşdırılmasını təklif edirdi.
Lakin bu təşəbbüs də region dövlətlərinin dəstəyini qazanmadı. Bu bir daha göstərir ki, İranın regional təhlükəsizlik məsələsinə baxışı digər regional ölkələrin mövqeyi ilə üst-üstə düşmür.
İranın regional təhlükəsizlik sisteminə dair daha bir təklifi 2003-cü ilin aprelində gündəmə gətirildi. İranın xarici işlər naziri Kamal Xərrazinin regionun birgə təhlükəsizlik qüvvələrinin yaradılması təşəbbüsü yenə bölgə dövlətlərinin dəstəyini qazanmadı. Beləliklə, İran regiondakı geostrateji məqsədini gizlətmir:
qədər məhdudlaşdırmaq, onların İran sərhədlərinə yaxınlaşmasına imkan verməmək; - Regional problemləri yalnız bölgədəki dövlətlərin birgə səyi nəticəsində həll etmək;
- Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqaz ölkələrinin birtərəfli addımlarını maksimum neytrallaşdırmaq və proseslərdə birgə iştiraka nail olmaq üçün mexanizm tapmaq; - Qərbyönümlü siyasət yeridən region dövlətləri ilə münasibətləri yüksək səviyyədə quraraq, onlara təsir mexanizmlərini müəyyənləşdirmək; - Geostrateji maraqları İranla üst-üstə düşən regional ölkələrlə əməkdaşlığı daha da möhkəmləndirmək.
İranın Cənubi Qafqazda yürütdüyü region dövlətləri ilə hərtərəfli əlaqələr yaradaraq, onları təsir altında saxlamaq siyasəti Azərbaycanla münasibətlərinin timsalında açıq-aydın görünür. Son bir neçə il ərzində İranın Dağlıq Qarabağ probleminə yanaşmasında köklü dəyişiklik hiss olunur. İran bütün beynəlxalq təşkilatlarda Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə tərəfdar çıxır, ölkəmizin ərazi bütövlüyünü tanıdığını müxtəlif tribunalardan elan edir, uzun illər mübahisə obyekti olan Təbrizdə konsulluğun açılması məsələsinə razılıq verir və s. Ümumiyyətlə, İranın regiondakı geosiyasi duruma təsir göstərmək imkanı getdikcə azalır. Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsinin reallaşması, bölgədəki bütün layihələrin Qərbin dəstəyi və iştirakı ilə həyata keçirilməsi İranın bölgədəki proseslərdən təcrid 595
olunması ilə nəticələnib. Tehranın ciddi müqavimətinə baxmayaraq, ABŞ artıq ölkənin sərhədlərinə yaxınlaşıb. İranla sərhədyanı ölkələrin əksəriyyətində - Türkiyə, Pakistan, Əfqanıstan və İraq, həmçinin Fars körfəzinin sahilyanı ölkələrində ABŞ-ın hərbi qüvvələri yerləşdirilib. Birləşmiş Ştatların hərbi iştirakı olmayan yeganə sərhəd dövlətlər Azərbaycanla Türkmənistandır. Bu amil Azərbaycanın İran üçün əhəmiyyətini daha da artırır. İraq müharibəsindən sonra Tehranın Bakı ilə münasibətlərə daha çox diqqət yetirməsi təsadüfi deyil. Ekspertlər hesab edir ki, hadisələrin bu istiqamətdə inkişaf edəcəyi təqdirdə, iki dövlət arasında həllini tapmayan Xəzərin statusu məsələsi ilə bağlı danışıqlar da müsbət sonluqla nəticələnə bilər. Amma istənilən halda, regional təhlükəsizlik məsələsinə yanaşmada Bakı ilə Tehran arasındakı prinsipial fikir ayrılığı hələ qalmaqdadır. Azərbaycanla yanaşı regionun digər dövləti – Gürcüstan da regional təhlükəsizliyin təmin olunmasına «kənar qüvvələr»in - ATƏT, Avropa İttifaqı və NATO- nun cəlb edilməsinə tərəfdardır. Bu ölkədə hakimiyyət dəyişikliyindən sonra rəsmi Tbilisinin birmənalı olaraq ABŞ meylli kurs tutduğunu nəzərə alsaq, Gürcüstan indi İranın 3+3 təklifini ümumiyyətlə, aktual saymır. Lakin digər tərəfdən, Gürcüstanın qərbyönümlü siyasi kursu yalnız bu ölkədəki hakimiyyət dəyişikliyi ilə bağlı deyil. Əslində, bu siyasət hələ 1997-ci ildən başlayıb. Həmin il ölkə parlamenti Gürcüstanın suverenliyi və təhlükəsizliyinin, ərazi bütövlüyünün bərpası və sabitliyin möhkəmlənməsi Konsepsiyasını qəbul edib. Sənədin əsasında ölkənin Avropa oriyentasiyası durur. Konsepsiyanın müəllifləri NATO-nun Avropada təhlükəsizliyin təmin olunmasındakı rolunu nəzərə alaraq, Şimali Atlantika Alyansının genişlənməsini Gürcüstanın milli maraqları baxımından təqdirəlayiq sayırlar. Sonrakı illərdə Gürcüstanın Qərblə, xüsusilə də ABŞ və NATO ilə əməkdaşlığı daha da genişlənib. NATO-nun assosiativ üzvü olan Gürcüstan, yalnız 1999-cu ildə NATO ilə əməkdaşlıq çərçivəsində onlarla tədbir, o cümlədən Rusiyanın narazılıqla qarşıladığı genişmiqyaslı hərbi-dəniz təlimləri keçirib.
Bu gün Gürcüstan regionda Azərbaycanın ən yaxın strateji tərəfdaşlarından sayılır. Bakı ilə Tbilisi arasında strateji əməkdaşlıq bir sıra obyektiv faktorlarla bağlıdır. SSRİ dağılandan sonra hər iki ölkə eyni problemlərlə üzləşib – iqtisadi böhran, vətəndaş qarşıdurması və aqressiv separatizm təhlükəsi. Buna görə də hər iki ölkənin həm regionda, həm də beynəlxalq aləmdə eyni mövqedən çıxış etməsi təbiidir. Azərbaycanla Gürcüstanın xarici siyasi prioritetləri də eynidir:
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|