Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
93 Başmaqçı usta Ağabalanın saqqalı Əliəsgər ağaya qəbzə görə ifrat təzimi, hamam, Veylabad sakinlərinin rəftar, davranışları ilə iç üzlərinin açılması – yəni, şəhərin adı ilə sakinlərin ad və ləqəblərinin mənəviyyatı, dünyabaxışları, ideyalarının bir-birinin tamamlamasında heç bir uyğunsuzluq yoxdur. Burada obrazların məkanı səciyyələndirilir. Pinəçi Ağabalanın fanatikliyi ikrah doğurmaya bilir. Bütün varlığı ilə bu tip Ələsgərə bağlı yox, vurğun bir bədbəxtdir. Qəbz alıb cənnətə düşmək üçün hər şeyindən keçib və bu xülyalarla da qurban gedir. Əsərin əvvəllərində Veylabad kimi bir şəhərin sakini olan xəyalpərəstin taleyinin acınacaqlı sonluqla qurtaracağı oxucuda heç bir şübhə doğurmur. Cəmiyyətin üfunət verən ab-havası sakinləri də, şəhəri də eybəcər hala salmışdır. Ağabalanın cənnətə qəbz alması məsələsində arvadı ilə dialoqu da, bir-birinə “Ə” deyərək müraciəti quzu mələşməsini andıran səs çıxarmaları da avamlığa, fəqir və yazıqlığa bir işarədir. Ağabalanın təmasda olduğu adamlar da, rast gəldiyi əşyalar da cəmiyyətin necə qoxu verməsinə bir işarədir. Dar küçədə döşünə bir çüt eşşək qulağı toxunur, küçəyə düşmüş it, pişik, toyuq cəsədləri hərəkətə mane olur. Nadanlar yığnağı ilə dolu olan Veylabad şəhərinin hamamı da “Çox çəkmədi ki, zibilə batdı və yerində bir təpə əmələ gəldi”. Usta Ağabala hamamda yuxu görməsindən çox dəli olmaq dərəcəsinə gəldi, azarı hər gün şiddətləndi, aclıq və soyuq onu üzdükdən sonra dünyasını dəyişdi. Ağabala bədbəxt bir adamdır. Daha çox ona görə bədbəxtir ki, Veylabad kimi bir şəhərin sakinidir. Bu şəhərdə hamı, sadəcə, hərə bir cür bədbəxtdir. Əsərin və məkanın adından da bədbəxtlik gözləniləndir. “Cənnətin qəbzi”ndə mövhumatın zərərli təsiri, insanların gözü qarşısına qəflət pərdəsi çəkməsi onları dünya zövqündən məhrum etməsi, fəaliyyətsizliyə, ədalətə sürükləməsi haqqında təsirli, düşündürücü epizodlar az deyildir. Ağabalanın timsalında Y.Vəzir Çəmənzəminli insanı real gözəllikdən uzaqlaşdıran, axirət vədlərinə bağlayan, cənnətin qəbzi üçün bütün həyatını qurban verən fanatikləri amansızcasına satira atəşinə tutmuşdu. Adlar sənətkarı sanki sözçülükdən uzaqlaşdırır, obyektiv estetik meyar üçün daha konkret, faktiki materallar verir. Bunları öz məqamında işlətmək əsas şərtdir və müəllifdən xüsusi məharət tələb
94 edir.
Hekayə haqqında B.Nəbiyevin dediyi fikirlər bu mənada maraq doğurur: “Cənnətin qəbzi” hekayəsi sənətkarlıq baxımından Y.Vəzir Çəmənzəminlinin digər hekayələrindən çox fərqlənir. Həcmcə çox böyük olan əsər özünün mənalı satirik və yumoristik səciyyəsi ilə ““Molla Nəsrəddin” nəsrinin ən klassik nümunələri səviyyəsinə qalxa bilmiş və geniş söhrət qazanmışdır”. Yusif Vəzir Çəmən- zəminlinin satirik hekayələrində obrazların gülünclüyü ictimai həyatdakı nöqsanların və mənfi cəhətləri daha qabarıq şəkildə həll edilməsi lazım gələn əsas məsələ kimi təsvir etdikdə baş verir. Obrazların düşdüyü vəziyyətlərdən asılı olaraq doğurduğu gülünclük Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Cənnətin qəbzi”, “Ağ buxaqda qara xal”, “Mərsiyəxan” və s. hekayələrində də müsahidə olunur. Dünyəvi gözəlliklərin dini uydurmalar üzərində qələbəsi bu hekayələrdə yüksək sənətkarlıqla əks etdirilmişdir. Y.Vəzir Çəmənzəminli dini fanatizmə satirik münasibətini bir çox publisist əsərlərində də bildirmişdir. Yazıçı belə qənaətdə idi ki, fanatizm əməkçiləri zülm altında saxlayır, onların gözləri qarşısından qəflət pərdəsini götürməsinin, savadlanmasını, dünya görüşlərinin art- masının qarşısını alır, mütərəqqi işlər görməyə mane olur, faydalı iş görməkdən çəkindirir. Y.Vəzir də dini fanatizmə münasibətdə N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov yolu ilə gedirdi. “Cənnətin qəbzi” hekayəsində ədib qüvvətli təzad yaradaraq usta Ağabalanın gülünclüyünü onun öz sözləri, fikirləri ilə göstərir. Obrazların gülüş doğuran vəziyyətlərini bu hekayədə təkcə Ağabalanın timsalında deyil, dəllək Kərbəlayi Qulunun da yadda qalan surətində görürük. Kərbəlayi Qulu qısa boyu, qızarmış iti burnu, nazik bığları ilə fərqlənir. O da usta Ağabalanın tayıdır, bəlkə ondan da fanatikdir. “Mərsiyəxan” hekayəsində ədib mə- harətlə, maraqla, yumorlu, orijinal bir sonluq tapmışdır. Bu bədii kəşfi ilə oxucunu heyrətdə qoymağa nail olmuşdur. Müasirləri kimi Yusif Vəzir Çəmənzəminlini də Azərbaycan qadınlarının hüquqsuzluğu, kəşməkeşli həyat yolları daima narahat etmişdir. “Şaqqulunun xeyir işi”, “Müsəlman arvadının sərgüzəşti”, “Toy”, “Qız məktəbində”, “Divanə”, “Dərdli Züleyxa”, “Yuxu”, “Üç gecə”, “Qumarbazın arvadı” hekayələrində ötən əsrin
95 əvvəlllərində Azərbaycan analarının, qız-gəlinlərinin bir çoxuna xas olan qəribə əhvalatlar bədii əksini tapmışdır. “Dərs” hekayəsində qəhrəman Həmzə bəy gülünc vəziyyətə düşür, qarşı tərəfdən ibrətli dərs alır. Tələbə Həmzə bəy təhsil aldığı şəhərin küçələrində boş-boşuna veyillənir, qızlara, xanımlara söz atmaqla gün keçirir. Bir gün o, yaraşıqlı bir xanımı ələ almaq üçün cəhd edir və o qadının adamları tərəfindən döyülüb təhqir olunduğunu görürük. Hekayədə obrazın gülünclüyü oxucuda ikrah hissi doğurur. Yazıçı ustalıqla kontrast yaratmışdır. Tələbə öz- özlüyündə gözəl xanımla kef çəkməyi düşündüyü, xəyallara daldığı bir məqamda möhkəmcə döyülür, “möhtəşəm” bir dərs alır. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin obraza gülüşü istər satira olsun, istər yumor, zahiri əlamətlərdən yaranmır, intişar tapmır, hadisə və surətlərin zahiri gülünclüyünə əsaslanmır. Bu gülüşün əsas tənqidi məzmunu, ifşa və ittiham gücü daha çox hadisələrin məzmunundan, məntiqindən, obrazlığın psixoloji varlığından doğur. Nəticədə ictimai kəsəri, bədii vüsəti etibari ilə dərin və qüdrətli olur. Əksər məqamlarda ustad yazıçı tənqid hədəfini səliqə və səbirlə, aram- aram elə nöqtədən işıqlandırır ki, tipin çatışmazlığı fonundan onun mənəvi eybəcərliyinin dolğunluğu ilə rüsvayçı vəziyyətə düşür. Tənqidi gülüş isə gözlənilməz görünür. Tənqidi gülüşdəki bu gözlənilməzlik onun islah-ifşa qüdrətini daha da artırır. Mir Qasım da tələbədir (“Üç gecə”). O, Həmzədən (“Dərs”) fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Mir Qasımı evləndirmək məsələsi ortaya çıxır, o istəməsə də deyiklisi gözəl-göyçək Matanı gəlin gətirirlər. Mir Qasım sevmədiyi qıza evlənməyi əzab, həyatını isə məhbəs hesab edir. Təzə ailə həyatı quran bu gənc həyat yoldaşını evdə qoyub küçə qızları ilə vaxt keçirir və bu hərəkətləri özü üçün eyib sanmır, hətta belə əyləncələrdən fəxr duyur. Obrazlığın gülünclüyünə ədibin istehzası başa düşüləndir. “Şair” hekayəsinin qəhrəmanı Cənnət Əli də situasiyadan asılı olaraq gülüş hədəfinə çevrilir. Cənnət Əli özündən bədgümandır. Yaradıcılığı ilə əlaqədar, haqqında çox yüksək fikirdədir. Bu tip belə qənaətdədir ki, gələcəkdə ona heykəl qoyulacaqdır, cızma-qaraları tədqiqata cəlb ediləcəkdir. Tərbiyəvi xüsusiyyətlərə malik olan hekayənin qəhrəmanı danışıq münasibətləri ilə gülüş doğurur. Hacını isə bir tip
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|