Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
96 kimi (“Hacı”) gülünc vəziyyətə salan inamı, əqidəsi, rəftarı, fikri ilə gördüyü işlər arasındakı ziddiyyətlərdir. Bütün bunlar paradoksallıq yaratmış, nəticədə Hacının nəfsi var-dövlətə hərisliyi – bütün inanclarına – Allaha da, Qurana da, namaza da qalib gəlir. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin satira və yumorunda, onların xarakterlərində fərdi və orijinal simasını müəyyənləşdirən əsas xüsusiyyətlərdən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, burada hiss, həyəcan, emosional narhatlıq ilkin şərtdir. Yazıçı güldüyü və gülüş doğurmaq istədiyi cəhətlərə vətəndaşlıq yanqısı və narahatlığını, həyəcanını və etirazını bildirib, onları emosional təsvir və təhkiyədə nəzərə çatdıraraq islaha çalışır. Bu əsərlərin hər birində yumorun orijinal inkişaf istiqaməti və konkret məqsədi, funksiyası mövcuddur. Bir nüansı da vurğulamaq yerinə düşərdi ki, Yusif Vəzir Çəmənzəminli mənfi tiplərini gülünc vəziyyətlərdə və eybəcər əməllərlə ifşa etməyi bacarır. O, mənfi surətləri öz əməlləri, sözləri, vəziyyətləri ilə səciyyələndirməyi məharətlə edirdi. Ədib ən ciddi ictimai bəlalardan söhbət açarkən də nikbinliyini itirmirdi. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin realist nəsrdə xidmətlərindən biri də ədəbi – təmasıdır. Bu sənətkarın nəsr dili fikrin sadə cümlələrlə ifadəsi, şirin təhkiyə üsulu, maraqlı dialoqla, gözlənilməzliklər və s. ilə səciyyələnir. Burada ilk öncə milli kolorit təbiilik, axıcılıq diqqəti cəlb edir. Hər obraz öz düşündüyü kimi tanınmır. Professor T.Mütəllimov yazır: “Bədii dilin təbiililiyi və sadəliyi, ümumxalq danışığına yaxınlığı həmişə realist ədiblərimizin diqqət mərkəzində olmuşdur. Əslində bir səhər Azərbaycan tənqidi realistlərinin estetik konsepsiyalarının ən mühüm şərtlərindən hesab etmək olar”. XIX əsrin əvvəlləri satirik nəsrdə, xüsusi adlarda komizm vasitəsi kimi istifadənin bir çox üsullarını görürük. Mirzə Cəlil, Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqa sənətkarlar həqiqi satira vasitələrinə çevrilən adlardan detal kimi istənilən qədər istifadə etmişlər. XX əsrin yaradıcılığından fərqli olaraq XX əsr satiriklərinin mübarizə diapazonları kəsərli və daha geniş idi. Qadın azadlığı problemi də onları düşündürürdü. Bütün bunlarla yanaşı, dini fanatizmin də məhvedici təsiri, bu təsirlə faciəli həyata düçar olmaları, vəziyyətdən istifadə edib mənfəət götürənlərin pozucu fəaliyyətləri dövrün realist hekayələrində sənətkarlıqla əks 97 etdirilmişdir. Ədibin “Müsəlman arvadının sərgüzəşti” hekayəsində aparıcı surət hekayəçi kimi çıxış edir, sona qədər hadisələr onun dili ilə nəql olunur. Biz demək fikrində deyilik ki, birinci şəxsin – qəhrəmanın dili ilə danışılan bütün nitqləri monoloq saymaq lazımdır. Hekayəçi özünün təhkiyəsini şəraitdən, məkan-zaman uyğunluğundan asılı olaraq digərlərinə də tapşıra bilər. Haqqında danışdığımız hekayəyə gəldikdə isə burada başqa hekayətçi yoxdur. Digər tərəfdən hadisə dinamik inkişaf prosesi keçmir, yanaşan ölüm naməlum qəhrəmanın nəzərdə tutulması ilə danışılır, nəql olunur. Klassik satira ustalarımızın nəsr əsərlərində obrazlar arasında mənəvi-psixoloji və ictimai-sosial amillərlə şərtlənən uzalaşmalar kifayət qədərdir. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin satirik hekayələri ilə Mirzə Cəlil, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov qələminə məxsus duzlu, oxucuları güldürə bilən düşündürən nəsr numunələri bütün poetik xüsusiyyətlərinə görə eynilik təşkil edir. Onların yaradıcılığında ideya və məzmun vəhdəti ilə yanaşı dil və üslub yeniliyi də diqqəti cəlb edir. C.Məmmədquluzadə kimi onlar da təsvir etdikləri hadisə və əhvalatların mahiyyətinə vardıqca onu aktual ictimai məsələlərlə qovuşdurmağa çalışırdılar. Lakin müasirlərindən və ustalarından fərqli nolaraq Y.Vəzirin dilində satiradan daha çox həzin kinayə vardır. Dövrü üçün aktual olan, bu gün də öz keyfiyyətini itirməyən hekayələrindən onun sözdən ustalıqla, qənaətlə istifadə etməsinin nəticəsidir ki, bədii nümunələrin aktuallığını hələ də saxlamaqdadır. Hətta ədbin felyetonları kəsb etdiyi ideya-məzmun dolğunluğu, yığcam olması, dilinin rəvanlığı ilə maraqlı nəsr nümunələri təsiri bağışlayır. Baxmayaraq ki, ədib bu əsərləri “Yazmaram”, “Köhnə şeylər dəbdən düşdü”, “Məşədi Qulu”, “Məsəllər”, “Nobel mükafatı”, “Dörd söhbət”, “Ayrılmışlar”, “Şəhərlərin söhbəti” və s. adlandırmışdır. Felyetonlarin bir özünəməxsus üstünlüyü də yazıçının burada gözəl tipikləşdirmə yaratmasıdır Yusif Vəzir Çəmənzəminli hekayələrini nəşr etdirərkən onların çoxunu əksər vaxtlarda felyeton adlandırmışdır. (“Sərhəd məsələsi”, “Zeynal bəy” , “Xunabə”, “Dəli” və s.). Bundan başqa ədibin “Cümə axşamı”, “Yuxu”, “Yeni fars”, “Şahqulunun xeyir işi”, “Divanə”, “Qız məktəbində” kimi hekayələri də ilk dəfə “felyeton “
98 adı ilə çıxmışdır. Bu bir tərəfdən Yusif Vəzir Çəmənzəminli hekayələrinin yığcamlılığına dəlalət edirsə, o biri tərəfdən, yazıçının felyetonlarının mövzu və fikir, ifadə və təhkiyə tərzi etibarı ilə kiçik məzmunlu hekayələrdən seçilməyən bədii parçalar olduğunu göstərir. Yusif Vəzir Çəmənzəminli və Ə.Haqverdiyev nəsrində üst- üstə düşən, ən çox diqqəti cəlb edən tipoloji cəhətlər bunlardır: yığcamlıq, aydınlıq, sadəlik hekayənin əsasını təşkil edən məzəli, gülməli mahiyyəti, bəzən gözlənilməz nəticə ilə tanınması; incə rişxənd, acı istehza, kinayə, işarə və i.a. hekayələrinin bir çoxunda yəni xalq yaradıcılığına, xüsusən nağıllara Molla Nəsrəddin lətifələrinə; həmçinin müəlliflərin təhkiyədə özünü oxucuya göstərməməsi, kənarda durub sanki etinasız nağılçı kimi ancaq əhvalatı xəbər verməsi, fikrini aşkar bildirməməsi, ifşa elədiyi ictimai nöqsanlara, bu nöqsanları, yaramazlıqları törədən insanlara həzin istehza ilə gülməsi bədiiliyi qüvvətləndirən məqamlar kimi yadda qalır. Bu deyilən Molla Nəsrəddinçi yazıçıların bədii üslubunu səciyyələndirən aparıcı xüsusiyyətlərdəndir. Hər bir yazıçının fərdi üslubuna uyğun olaraq tənqidi gülüşün də məxsusi intonasiya fərqi həm də gülüş formalarının müxtəlifliyi mövcuddur. Yusif Vəzir Çəmənzəminli yumorunun, gülüşünün aparıcı xətti nikbin, göz yaşları içərisində gülüşə bənzər işıqlı, qəhqəhəli olmasa da şaqraqdır. C.Məmmədquluzadənin gülüşündə isə onun içindən qırmızı xətlə keçən bir kədər də vardır. Yusif Vəzir Çəmənzəminli hekayələri nə qədər sadə, aydın olsa da hamısının əsasında böyük fikir, yüksək ideya durur. Bu ideyaları sənətkar açıq söyləmir, quru çılpaq surətdə ifadə eləmir, onu sanki təsadüfən deyilmiş bir sözlə, kinayə və işarə, istehza, replika ilə açmağa çalışır. Onun bədii satirası demokratik məzmun daşıyan sənət nümunələri kimi özünü daha qabarıq göstərir. Klassik satira ədəbiyyatımızın yüksək zirvəsini təşkil edir. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Müslümənin sərgüzəşti” və ya “Müsəlman arvadının sərgüzəşti”, (müəllif sonralar hekayənin adını dəyişib sonuncu sərlövhəni təqdim etmişdir) hekayəsinin ilk nəşrindəki qeydlər “Nəql elədi bir müslümə, yazdı Veylabat sakini Mirzə Sərsəm” yadımıza Mirzə Cəlilin “Danabaş kəndinin əhvalatları ”ndakı başlanğıcı salır: “Nəql edibdi: Lağlağı Sadıq,
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|