Microsoft Word Bank Feal esas docx

 
39 
kili auksion bazarlarının sadə auksion bazarlarından fərqi odur ki, burada çoxlu sayda alıcılar 
və satıcılar iştirak edirlər ki, onlar burada öz qiymətli kağızlarını alıb-satmaq hüququnu qazanmaq üçün 
öz aralarında yarışırlar. 
Qnkol  bazarlarından  isə  qiymətli  kağızlara  olan  tələb  və  təklifin  təmərküzü  tələb  olunan 
səviyyəyə  çatmadıqda  istifadə  edilir.  Onkol  ticarət  sistemində  müəyyən  vaxt  ərzində  qiymətli 
kağızların alınıb-satılması üçün sifarişlər yığılır. Sonra sifarişlər içində ən yüksək qiymət verən ərizəyə 
üstünlük  verilir.  Bundan  sonra  əgər  müxtəlif  ərizələrdə  qiymətli  kağızların  alınıb    satılmasına  eyni 
qiymətlər  göstərirlərsə,  bunlann  içində  həcmi  böyük  olana  üstünlük  verilir.  Qərb  ölkələrində  onkol 
bazarları əsasən fond birjalarında geniş yayılmışdır. 
Fasiləsiz  auksion  bazarlarının  əsasən  fərqi  ondan  ibarətdir  ki,  bu  bazara  qiymətli  kağızların 
alınıb-satılması haqda ərizələr daxil olduqda tez bir zamanda həyata keçirilir. Əgər daxil olmuş sifarişlər 
şə
xsi  razı  salmırsa,  ərizəni  verən  tərəf  ya  qiymət  şərtlərini  dəyişə  bilər,  ya  da  ki  onun  təzədən  icra 
edilməsini qeydiyyatdan keçirib icrasını gözləyər. Fasiləsiz auksion bazarının iş mexanizmi sazişi bağ-
layan hər iki tərəfin razı salınmasına yönəldilmişdir. 
Diler  bazarı  birjadan  kənarda  fəaliyyət  göstərir  və  qiymətli  kağızlar  bazarında  mühüm  yer 
tutur.  Öz  şəxsi  hesabına  fond  alətlərini  almaq  və  satmaq  imkanına  malik  olan  şəxs  diler  bazarını 
təşkil  edə  bilər.  Dilerlərin  qiymətli  kağızların  alqı-satqısında  rəsmən  elan  etdikləri  elan  bütün 
investorlarla imzalanan sazişlər zamanı qüvvədə qalmalıdır. Diler rəsmən elan etdiyi sazişin şərtlə-
rindən yayına bilməz. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün bazarlar müəyyən faktorlar əsasında yaradılır və bu bazarların 
hamısının yeganə məqsədi gəlirlərini maksimum səviyyəyə qaldırmaq və öz təsir gücünü artırmaqdır. 
nvestor bütün bu bazarları analiz edərək öz qiymətli kağızını hansı bazarda satacağına qərar verir. Əl-
bəttə,  hər  bir  investor  özünə  sərf  edəcək  bazarı  seçəcəkdir.  Bütün  bu  bazarların  funksiyaları  və 
vəzifələri normativ aktlarda göstərilmişdir. 
Qiymətli  kağız  bazarının  inkişafı.  Qiymətli  kağız  bazarları  çox  əski  tarixlərdəki  bazarlarda 
qiymətli  mədənlərin  alqı-satqısı  ilə  başlamış  və  vasitəçilərin  dövriyyəyə  girməsi  ilə  genişlənərək, 
kredit  ilə  ticarət  sənədlərinin  alınıb-satıldığı  bir  bazara  çevrilmişdir.  Deyilənə  görə  "birja"  ifadəsi, 
Brugge şəhərində pul ticarətini məslək halına gətirən Van der Burse ailəsinin adından əmələ gəlmişdir 
(Belçikada). Bu bazarların ilki Avropada 1487-ci ildə Anversdə yaranmış, 16-cı əsrdə Amsterdamda, 
ə
srin axırına yaxın isə Lion və digər fransız şəhərində də qurulmuşdur.  ngiltərə Birləşmiş Krallığının 
London şəhərində, qiymətli kağızların alqı-satqısının gerçəkləşdiyi bir bazar mövcud olub, lakin onun 
başlanğıc  tarixi  bilinmir.  Lakin  1770-ci  ildə,  qiymətli  kağızların  alqı-satqı  əməliyyatlarının 
gerçəkləşdirildiyi, bir kafenin üstünə - "The stock Exchange" (qiymətli kağızlar birjası) lövhəsi asılmış 
və giriş pullu olmuş və bununla da ilk qiymətli kağız bazarı qurulmuşdur. 16-cı əsrdə birja Paris və 
London, 17-ci əsrdə Berlin, Vyana, 18-ci əsrdə Nyu York, 19-cu əsrdə  Brussel, Roma, Milan, Mad-
rid,  stanbul və Tokio kimi şəhərlərdə birjalar qurulmuşdur. 
Qiymətli  kağız  bazarlarının  kapital  bazarına  müsbət  təsiri.  Qiymətli  kağız  bazarları 
qiymətli  kağızların  təklif  və  tələbinin  qarşılaşdığı  bir  bazar  olub,  yığımlara  hərəkət  qazandırır, 
sərmayənin mülkiyyətini geniş xalq kütləsinə yayır, iqtisadiyyatda barometr vəzifəsi görür, sənayedə 
struktural dəyişikliyi asanlaşdırır, bazarda tək qiymətin təşkilini saxlyır, bazarda təminat işlərini yerinə 
yetirir, ictimai uzlaşmanı saxlayır və iqtisadi sosial baxımdan önəmli bir yer təşkil edir. 
 Qiymətli  kağız  bazarları  yığımlara  hərəkət  qazandrır,  qiymətli  kağız  təklif  və  tələbinin 
qarşılaşdığı  alıcı  və  satıcıların  alqı-satqı  əməliyyatların  gerçəkləşdirdiyi,  şəxsi  və  qurumların 
iştirakçılarının yer aldığı bazarlardır. Qiymətli kağız bazarları yığım sahibləri, investorlar, bunlar adına 
ə
məliyyat  aparan  vasitəçi  qurum  və  fərdlər,  qiymətli  kağız  satışı  aparanlar  kimi  dəyişik  mənfəət 
qruplarının ehtiyaclarını ən uyğun şəkildə qarşılamaq məqsədi güdür. 
Beləliklə, fond ehtiyacı olan və bu səbəbdən də, qiymətli kağız ixrac etmək istəyən şirkətlər ilə 
fond çoxluğu axtaranları sabit bir məkanda bir araya gətirən və gerçəkləşdirilən əməliyyat iki tərəfə də 
mənfəət əldə etməyə imkan verir.  Fond ehtiyacı olan şirkətlər qiymətli kağız ixrac edərək ucuz yollu 
fond əldə etdikləri kimi, yığımları olan və bunu dəyərləndirmək istəyənlər də özlərinə ən uyğun və ən 
yüksək gəlir saxlama imkanı əldə edir. Göründüyü kimi, qiymətli kağız bazarları qiymətli kağızların 
lazımi anda pula çevrilməsini, yəni likvid duruma gəlməsində vasitəçilik rolunu üzərinə götürür. 

---

 
40 
Bu  xüsusiyyətilə  bazarda  əməliyyat  görən  bütün  iştirakçılar  fayda  əldə  etmiş  olurlar.  Qısaca 
desək, qiymətli kağız bazarları bu bazarlarda yer alan investorların likvid ehtiyacını qarşılayır və fond 
çoxluğu  olanların  bu  fondları  səmərəli  və  sürətli  bir  şəkildə  dəyərləndirərək  yatırıma 
dönüşdürülməsinə imkan saxlayır. 
Birjanın  bir  başqa  önəmli  funksiyası  sərmayənin  mülkiyyətini  geniş  xalq  kütləsinə 
yaymaqdır.  Şirkətlər  qiymətli kağızları  fond  birjasındakı  listinqdən  keçirməklə,  şirkətin  milli  və 
beynəlxalq səviyyədə tanınma imkanını əldə edir. Bunun xaricində şirkətlər öz sahəsində bacarıqlı 
olma  sayəsində,  bazarın  bu  mühitindən  faydalanaraq  çıxardıqları  qiymətli  kağızlarını  asanlıqla 
bazarlaya bilirlər. 
Ümumiyyətlə, qiymətli kağızlar bazarı orta sinfin təşkilinə və güclənməsinə təsir edir.  nkişaf 
etmiş  ölkələrdəki  xalq  kapitalizmi  bu  şəkildə  gerçəkləşmişdir.  Birjada  yüzlərcə  aksiya  və  istiqraz 
funksiyalaşdığından,  bunların  qiymətləri  ani  anda  yayımlanır.  Qiymətli  kağızları  çıxaran  şirkətlər, 
davamlı bir imtahan verirlər. Beləliklə, makro səviyyədə ölkənin barometri vəzifəsini yerinə yetirirlər. 
Qiymətli kağızlara olan təklif və tələbə görə qiymət hərəkətləri davamlı olaraq dəyişir. Lakin qiymətli 
kağızların  qiymətinə  təsir  edən  əsas  amil,  bunları  ixrac  edən  şirkətlərin  finans  strukturlarındakı 
güclülük və mənfəət durumlarıdır. 
Ş
irkətlərin  göstərmiş  olduğu  yüksək  performans,  qiymətli  kağızlara  olan  tələbi  artırdığından, 
nəticədə  qiymətlər  də  artır.  Bu  göstərici  şirkət  səhmdarları  üçün  çox  yararlı  və  faydalıdır.  Hətta, 
səhmlərin orta performansını göstərən indeks ölkənin ümumi iqtisadi durumu haqqında bilgi verir və 
bundan istifadə edərək gələcəyə yönəlik proqramlar hazırlamaq mümkün olur. Hər hansı bir şirkətin 
qiymətli  kağız  bazarında  dəyər  qazanması  və  ya  itirməsi,  şirkətin  performans  ve  güvənirliyinin  ən 
önəmli göstəricisidir. Bundan başqa, şirkətlərin bacarıq dərəcələrini də müqayisə etmək mümkün olur.  
Bütün alıcı və satıcıların qiymətli kağız bazarlarında qarşılaşması qiymətli kağızların vahid bir 
alış və satış qiymətinin meydana gəlməsini təmin edir. Bilindiyi kimi, vahid bir qiymət tam rəqabət 
olan bazarlarda meydana çıxır. 
Birja  bülletenləri  vasitəsilə  ölkənin  və  dünyanın  hər  tərəfinə  bazarda  müəyyənləşmiş  qiymət 
vərəqəsi göndərilir. Bu yolla qiymətli kağızlarla maraqlananlar üçün qiymətdə aldanma hadisələrinin 
qarşısı alınır. 
Təşkilatlandırılmış qiymətli kağız bazarında hər istəyən şirkətin öz aksiyasını satması mümkün 
deyildir.  Listinqdən  keçə  bilmələri  üçün  qiymətli  kağızlar  üzrə  komitənin  müəyyən  etdiyi  şərtləri 
yerinə  yetirmək  məcburiyyəti  vardır.  Bununla,  birjada  qiymətli  kağızların  alqı-satqısı  ilə  məşğul 
olanlara təminat verilir.  
Qiymətli kağız bazarlarının kapital bazarına mənfi təsiri. Qiymətli kağız bazarlarının böyük 
ş
irkətlərin  xeyrinə  fəaliyyət  göstərməsi  nəticəsində  kiçik  şirkətlərin  böyük  və  tanınmış  şirkətlərə 
nisbətən  maliyyə  mənbəyi  tapması  hədsiz  çətindir.  Yığım  gücünün  zəif  olduğu  ölkələrdə  sərmaye 
bazarlarından zənginlər faydalanır, yeni yüksək gəlirli qrupların gəlirləri daha da artır. Şirkətlərin top 
menecmentləri  satış,  mənfəət,  divident  kimi  mövzularda  əldə  etdikləri  məlumatları  öz  mənfəəetləri 
hesabına  "insider tradind" adı verilən əməliyyatlar da gerçəkləşdirə bilirlər. Məsələn, 11/XI-2002-ci il 
tarixli "Vedomosti" qəzetinin verdiyi xəbərə görə "Fransız bankı Societe Ceneralenin özəlləşdirməsi 
sahəsində, insayder informasiyanın ticarəti üzrə bir qrup biznesmenə qarşı 4 ildir ki, məhkəmə araş-
dırması  davam  edir".  Bəzi  hallarda  şirkətin  böyük  həcmli  səhmdarları,  şirkətin  finans  cədvəllərində 
dəyişikliklər etməklə, yəni şirkətin mənfəətini az göstərməklə, şirkətin qiymətli kağızlarının dəyərinin 
azalmasına yol açdırır və daha sonra bu mövqedən yararlanaraq şirkətin kağızlarını ucuz almaqla, nəti-
cədə yüksək dərəcədə qazanc əldə etmə fürsətinə nail olurlar. 
Qiymətli  kağızları  iki  böyük  sinfə  bölürlər:    birinci  dərəcəli    əsas  qiymətli  kağızlar;  ikinci 
dərəcəli  törəmə qiymətli kağızlar. Əsas qiymətli kağızların əsasını hansısa bir aktivə, əmtəəyə, pula, 
kapitala, əmlaka, digər növ rüsumlara və s. əsaslanan mülkiyyət hüququnun olması təşkil edir. Əsas 
qiymətli kağızların özlərini də öz növbəsində iki qrupa bölmək olar və ilkin qiymətli kağızlar - bura 
aksiyalar, istiqrazlar, veksellər və s. aid edilir.  kinci dərəcəli qiymətli kağızlar ilkin qiymətli kağızların 
ə
sasında buraxılan qiymətli kağızlardır. Törəmə qiymətli kağızlar isə fyuçers kontraktları (əmtəə, val-
yuta, faiz, indeks və s.) və opsionlar hesab edilir. 

---