Microsoft Word Bank Feal esas docx

 
33 
miqdara qədər bütün ehtiyaclarını bu yolla ödəyə bilməkdir. 1994-cü ildən etibarən dünyada baş-
lıca  kredit  kartları  arasında  yer  alan  Eurocard  /Mastercard  dünya  bazarlarında  140  milyon, 
American  Exrrress  30  milyon,  Diners  club  kredit  kartı  5.7  milyon  və  Visa  190  milyon  kredit 
kartını istifadəsinə almış və bu kartları ödəmə vasitəsi olaraq qəbul edən ticarət qurumlarının sayı 
17.5  milyona  çatmışdır.  Kredit  kartlarının  müxtəlif  növləri  mövcuddur:  ödəmə,  borclandırma 
(charge  cards,  kreditli  kart  (credit  cards),  səyahat  və  əyləncə  kartları  (travel  and  entertaiment 
cards), mağaza kartları (store cards), firma kartları, beynəlxalq və ölkə daxili kartlardır.  Kredit kartları 
ilə sürətlə artan əməliyyat həcminə diqqət yetirdikdə, kredit kartları sisteminin inkişaf etmiş ölkələrdə 
oturmuş bir sistem olduğunu qəbul etmək məcburiyyətindəyik.  
Kredit kartından istifadə etmənin üstünlükləri aşağıdakılardır: nağd pul daşımamaq, uyğun 
bir mal və ya xidmətin satınalınması zamanı böyük miqdar pulun itirilmə və ya oğurlanma riskini 
ortadan  qaldırır;    yolçuluq  sırasında  planlaşmamış  olayların  sonda  təşkil  edilən  proqram  dəyi-
ş
ikliklərinin  ödəmə  gücünə  təsir  etməməsi;    beynəlxalq  keçərli  kart  sahibinin  xaricə  gedərkən 
hədsiz miqdarda valyuta  daşıma məcburiyyətinin olmaması, ödənişlətdə müəyyən  faizin olması, 
kartların  bir  hissəsinin  nağd  çəkmə  imkanı  olması,  təklif  edilən  bəzi  xidmətlərdən  aşağı 
qiymətlərlə yararlanmaq və bunlara bənzər bir çox xidməti bərabərində təklif etməsidir.  
Kredit kartları mövzusundakı yeniliklərdən biri də bu kartın eyni zamanda telefon kartları 
ə
vəzinə  telefonlarda  da  istifadə  edilməsidir.  Kredit  kartları  ilə  bağlı  ən  önəmli  problem  kartlar 
mövzusunda yetərli qanunların olmamasıdır. 
Overdraft  hesabları  xüsusilə  inkişaf  etmiş  ölkələrin  bank  işində  daha  geniş  yayılmışdır. 
Overdraftla  kontokorrent  hesabları  bir-birinə  çox  oxşardır.  Overdraft  hesabından  silinənlər 
qalıqlardan  çox  olduqda  kredit  münasibətləri  ortaya  çıxır.  Lakin  overdraft  hesablarında  passiv 
saldo təsadüfi hallarda və qeyri-müntəzəm şəkildə yaranır. Bundan başqa, kontokorrent hesabları 
yalnız təsərrüfat subyektləri üçün açıldığı halda, overdraft hesabları fiziki şəxslər üçün də açılır. 
Kapital bazarının başlıca alətləri istiqraz və səhmləridir. Bunlara qoyulan investisiya risklidir. 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  dövlət  uzunmüddətli  ehtiyaclarını  sərmayə  bazarına  çıxarmaqla  ödəyir. 
qtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi ilk növbədə sərmayə bazarının inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Çünki 
sərmayə  bazarı  investisiyaların  finanslaşmasının  mühüm  mənbəyidir.  Sərmayə  bazarı  alətləri  pul 
bazarı alətlərinə nisbətən az likvidlidir və onların riski yüksəkdir. Sərmayə bazarı iqtisadi və siyasi 
cəhətdən stabil olan, adambaşına milli gəliri yüksək olan ölkələrdə inkişaf edir. Sərmayə bazarı alət-
lərinə səhm, istiqraz, uzunmüddətli kreditlər, həyat sığortası polisləri s. aiddir.  
Kapital alətlərinin geniş yayılmış növü sahibinə iştirak hüququ verən səhmdir. Səhm sahibinə 
səhmdar  cəmiyyətin  mənfəətinin  bir  hissəsini  divident  şəklində  almaq,  cəmiyyətin  idarə  olunma-
sında iştirak etmək və müəssisə ləğv olduqdan sonra onun əmlakından pay almaq hüququ verir. 
Səhmin  sahibi  cəmiyyətin  bütün  təsərrüfat  müvəffəqiyyətsizliyinə  görə  malik  olduğu 
səhmin  həcmi  qədər  məsuliyyət  daşıyır.  Səhmdə  ifadə  olunınuş  pul  məbləği  onun  nominal 
dəyərini təşkil edir. Səhmin üzərində göstərilmiş nominal, daha doğrusu onun qiyməti hələ onun 
real  dəyəri  deyildir.  Səhmin  real  dəyəri  yalnız  bazarda  müəyən  olunur.  Səhmin  bazarda  alınıb-
satıldığı  qiymət  onun  kursu  adlanır.  Səhmin  kursu  və  nominal  qiyməti  onun  bazar  və  emission 
qiymətinin və ödənəcək dividentin həcminin müəyyən olunmasında başlıca oriyentirdir. 
Borc  münasibətləri  yaradan  əsas  qiymətli  kağız  növü  istiqrazlardır.  stiqraz  uzunmüddətli 
finans aləti olub, müxtəlif borclular tərəfindən emissiya edilir.  stiqraz səhmdən fərqli olaraq bəlli 
müddətə və qəti təyin edilmiş faizlə ödənişi nəzərdə tutur.  stiqraz firmaların uzunmüddətli finans-
laşdırmasının əsas aləti hesab edilir. 
Finans bazarında əməliyyat görən əsas qiymətli kağızlarla yanaşı son illərdə meydana gələn 
törəmə qiymətli kağız növləri də əməliyyat görməkdədir. Fyuçers sazişləri hər iki tərəfə əmtəənin 
alqı-satqısı üzrə öhdəlik qoyur və göstərilmiş müddətdə və saziş bağlanan momentin qiyməti ilə 
həmin öhdəliyin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Bir tərəf göstərilən müddətdə və qiymətdə əm-
təəni almalı, digəri həmin şərtlərlə onu satmalıdır. Fyuçers sazişləri alıcı və satıcını qiymət dəyiş-
mələrindən  qorumaq  və  sığorta  etmək  məqsədi  güdür.    Törəmə  qiymətli  kağızın  digər  növü 
opsiondur.  Opsion  onun  sahibinə  müəyyən  müddətdən  sonra  qəti  təyin  edilmiş  qiymətlə  əsas 
qiymətli  kağızı  almağa  hüquq  verir.  Varrant  sahibinə  opsiondan  fərqli  olaraq  qiymətli  kağızı 

---

 
34 
almaq hüquq və ya vəzifəsi qoyur. Başqa sözlə, əgər opsion sahibinə əsas qiymətli kağızı almaq 
vəzifəsi qoyulmursa, varrantın sahibinə belə vəzifə qoyulur. 
Törəmə  fиnans  alətləri  iqtisadi  və  texnoloji  inkişafın  qanuni  şərtləri  və  müştəri  tələbatındakı 
dəyişmələr finansal yeniliklərin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Törəmə bazarı hər hansı aktivin və 
ya malın bugünkü və ya ona uyğun qiymətlərlə müəyyən edilmiş gələcək dövrdə alınıb-satılması mü-
nasibətlərini əhatə edir. 
Alqı və satqı zamanı bağlanılan müqavilələr törəmə bazarının alətləri adlanır. 
Törəmə  finans  alətlərinə  aiddir:  Forward,  Futures,  Opsiyon  və  SWAP  kontraktları.  Törəmə 
finans  alətləri  daha  öncə  mövcud  finans  alətlərindən  törəmələrinə  görə  deyil,  bazarın  ehtiyacından 
törədikləri üçün törəmə (derivative) finansal alətlər kimi adlandırılmışdır. 
Futures kontraktı iki qrup arasında, müəyyən edilən gələcək bir tarixdə, məlum qiymətdən hər 
hansı  bir  pul,  mal  və  ya  da  qiymətli  kağızı  satma  anlaşmasıdır.  Bu  anlaşmanın  əsas  xüsusiyyətləri 
aşağıdakılardır: 
1) alıcı ilə satıcı arasında və ya alıcı ilə birja arasında aparılan qanuni bir anlaşmadır; 
2) anlaşmalar standartdır (miqdar, keyfiyyət, müddət, teslim zamanı və yer baxımından); 
3) mərkəzi birjalarda əməliyyat aparırlar; 
4)  likviddirlər.  Kontraktlarda  digər  finans  alətləri  kimi  II  bazarlarda  alqı-satqı  predmeti  ola 
bilərlər; 
5) qiymətlər tender metodu ilə müəyyən edilir; 
6) bir miqdar başlanğıc investisiyası zəruridir; 
7) futures kontraktının qiymətinə görə və investorun qısa və ya uzun mövqedə olmasına görə 
takos mərkəzinə günlük ödəmə edilməsi zəruridir. 
Futures bazarlarında fəaliyyət göstərmənin üç əsas səbəbi vardır: 
 1) Spekulasyon. Spekulyatorlar futures bazarlarında riskə girərək mənfəət əldə etməyə çalışan 
investorlardır; 
 2) Qoruma (hedging)  gələcəkdəki faiz, qiymət və valyuta kursu dalğalanmalarından doğacaq 
riskin,  mənfəətə  ən  az  səviyyədə  təsir  edəcək  şəkildə  azaldılmasını  saxlayacaq  qoruma  metodlarını 
ifadə  edir.  Hedgerlər  futures  bazarlarında  mövqe  olaraq  bəzi  risklərdən  qurtulma  məqsədidir.  Əsas 
məqsəd isə riski minimuma endirməkdir; 
3) Arbitraj qurmaq. Arbitraj hər hansı bir məhsulu zaman və məkan olaraq bir-birindən fərqli 
bazarında,  ucuz  olanda  almaq,  bahalı  olanda  satmaqdı.  Mənfəəti  isə  bu  əməliyyatın  nəticəsidir. 
Arbitraj məqsədi ilə futures bazarlarında yer alan investorlar heç bir riskə girmədən futures qiymət və 
günlük bazar qiyməti arasındakı fərqlilikdən yararlanmaqla mənfəət əldə edirlər. Spekulasyon və arbit-
raj arasındakı təməl fərq ondan ibarətdir ki, spekulasyonda olan risk arbitrajda yoxdur. 
Ümumiyyətlə, müddətli əməliyyatlar başlıca olaraq üç qrupa ayrılır: 
1) əsas mal və qiymətli mədənlər üzərində futures əməliyyatları; 
2) finansal varlıqlar üzərində futures əməliyyatları; 
3) aksiya indeksi üzərində futures əməliyyatları. 
Ə
sasl mal və qiymətli mədənlər üzərində müddətli əməliyyatlara mövzu olan mallar  buğda və 
pambıq,  qəhvə,  kakao,  yun,  qızıl  və  işlənmiş  neft  kimi  beynəlxalq  bazarı  olan,  beynəlxalq    və 
keyfiyyət standartına sahib əmtəələrdir. Finansal aktivlər isə  valyuta, istiqraz və səhm kimi qiymətli 
kağızlardır.  ndeksə  bağlı  futures  əməliyyatlarında  isə,  müəyyən  bir  indeksdə  yer  alan  səhmlər 
indeksdə yer aldıqları nisbətdə bir portfel üzərinə qoyulur. 
Forward bazarları. Forward kontraktı, iki qrup arasında müəyyən edilən gələcək bir tarixdə, 
müəyyən  edilən  qiymətdən  bir  mal,  pul,  ya  da  qiymətli  kağızların  alqı-satqı  anlaşmasıdır. 
Standartlaşdırılmış bir forward kontraktı yoxdur. Forward kontraktları alıcı və satıcı arasında yer alan, 
bir malın, pulun və ya da qiymətli kağızın miqdarını, təslim yerini və zamanını və qiymətini göstərən 
kontraktdır.  Forward  və  Futures kontraktları bir-birinə oxşayır,  yəni hər ikisində də bir malın və  ya 
qiymətin irəlidə təhvili mövzusudur. "Futures" ilə "Forward" sözləşmələri arasındakı müəyyən fərqlər 
aşağıdakılardır: 
 1)  "Futures"  kontraktlarından  fərqli  olaraq  "forward"  sözləşmələri  standartlara  bağlı  deyildir. 
Bir forward əməliyyatında tərəflər mal ilə əlaqəli bütün ayrıntıları aralarında təsbit edərlər; 

---