Microsoft Word C?f?rov ?D?Biyyat
Yüklə 0,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nizami Cəfərov 72 Qədim türk ədəbiyyatı: problemlər, mülahizələr Türk ədəbiyyatının tarixi, mövcud ənənəyə görə, türklərin bir etnos olaraq formalaşdıqları təxmin edilən e.ə. III minillik- dən başlayır. Və bu tarixin qədim dövrü eramızın I minilliyinin sonu, II minilliyinin əvvəllərinə qədər davam edir. Bugünkü türkologiyada qədim türk ədəbiyyatının XII-XIII əsrlərə aid türkdilli mənbələri (məsələn, Yusif Balasaqunlunun «Kutadqu biliq»i, Əhməd Yasəvinin «Divani-hikmət»i, Əhməd Yüqnəkinin «Atibətül-həqaiq»i və s.) də ehtiva etməsi fikri (və praktikası) geniş yayılsa da, həmin mövqe metodoloji baxımdan əsaslı deyil. Əlbəttə, heç bir şübhə yoxdur ki, qədim türk ədəbiy- yatının tarixi nə zamandan başlamasından (burada təbii təxmini- lik mövcuddur) asılı olmayaraq türklərin tanrıçılıq yerinə (onun inam prinsipləri və texnologiyaları əsasında) müxtəlif dinləri (islam, buddizm, iudaizm və s.) qəbul etdikləri dövrlərdə sona çatır. Və o da şübhəsizdir ki, Mahmud Kaşğarinin məşhur «Di- vani-lüğət it-türk»ü (XI əsr) qədim türk ədəbiyyatının son, orta əsrlər türk ədəbiyyatının ilk əsəridir. Qədim türk ədəbiyyatının coğrafi hüdudları məsələsinə gəldikdə isə burada da nə qədər təxminlik olsa belə fakt zəngin- liyi ilə heç bir şübhə doğurmayan istinadlar vardır ki, onlardan birincisi türk etnosunun Altay dağlarının ətəklərində formalaşa- raq ətrafa yayılması, ikincisi isə etnik tərkibi əsasən türklərdən ibarət olan kütlələrin Şərqdən Qərbə doğru köçləridir. E.ə. I mi- nilliyin ortalarından başlayıb eramızın I minilliyinin ortalarına qədər davam edən (və bəzən geri qayıtmalarla müşayiət olunan) bu köçlər qədim türk ədəbiyyatının coğrafiyası barədə ən ümumi şəkildə təsəvvür yaradır. Altay dağlarının ətəklərindən Avropa- nın içərilərinə qədər uzanan həmin coğrafiyanın Şimal ilə Cənub hüdudlarını müəyyənləşdirmək çox çətindir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu hüdudlar daxilində bir sıra yerli ədəbiyyatların Ədəbiyyat söhbətləri 73 hamısında türk təsiri olduğu kimi, türk ədəbiyyatında da xüsu- silə dini məzmunlu xarici təsirlər kifayət qədər güclüdür. Qədim türk ədəbiyyatının istər tarixi və istərsə də coğrafi hüdudlarının mümkün qədər dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün ilk növbədə həmin ədəbiyyatın ideya-estetik əsasları üzərində daha dərindən düşünmək lazım gəlir ki, bu da qədim türklərin dünya- görüşü barədə aydın təsəvvürlərin olmasını tələb edir. Əlbəttə, nə mifologiya, nə də onun əsasında təşəkkül tapmış din öz-özlü- yündə ədəbiyyat deyil, lakin qədim türk mifologiyası kimi, qə- dim türk tanrıçılığı da qədim türk ədəbiyyatının ideya-estetik əsaslarının formalaşmasına həlledici təsir göstərmişdir. Qədim türk mifologiyasının ən məşhur əsərləri «Həyatın (Dünyanın) yaradılışı», «Insanın (türklərin) törəyişi» və «Ərgə- nəkon»dur ki, bu əsərlər qədim türk mifoloji təfəkkürünün fun- damentini təşkil edir. Lakin təəssüf ki, türkoloji ədəbiyyatda həmin əsərlər heç bir əsas olmadan «dastan» adlandırılmış, türk ədəbiyyatı tarixinə həsr edilmiş araşdırmalarda «qədim türk dastanları» başlığı altında təqdim olunmuşdur. Indiyə qədər biz də mövcud ənənəyə əsaslansaq da, indi düşünürük ki, o, doğru deyilmiş. Dastan yaradıcılığı texnologi- yaları mif yaradıcılığı-metafizikasından tamamilə (və kifayət qədər aydın poetik prinsiplərlə) fərqlənir. Insanın onu əhatə edən varlığa (həyata) universal idrak reaksiyası olan mif müəyyən bədii xüsusiyyətlər daşısa da (məsələn, obrazlar, süjet və s.), onun mahiyyətində, nə qədər ibtidai və ya sadəlövh olursa-olsun, hər halda fəlsəfi təfəkkür, yaxud təxəyyül dayanır. Dastan (epos) isə birbaşa bədii təfəkkürün, yaxud təxəyyülün məhsuludur. Görünür, «Alp Ər Tonqa», «Oğuz xaqan» kimi qədim türk dastanlarının yaranmasında dinin (tanrıçılığın) təsiri qədim türk mifologiyasının təsirindən daha güclü olmuşdur ki, bu da birinci növbədə özünü epos qəhrəmanlarının (hökmdarların) tanrılaşdı- rılmasında (Tanrı mənşəli olmalarında) göstərir. Qədim türk tanrıçılığının əsaslarını izah edən müqəddəs kitabın varlığı barədə məlumat olmasa da, güman etmək olar ki, Nizami Cəfərov 74 təkallahlı (monotest) bir dinin kanonlarını şərh (və təsbit) elə- mək cəhdləri mövcud olmamış deyildir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, tanrıçılıq ehkamlarını (və dünyagörüşünü) həm aydın, həm də sistemli şəkildə nümayiş etdirən xeyli sayda nəinki şifahi, eləcə də yazılı mənbələr (məsələn, «Kül təgin», «Bilgə xaqan», «Tonikuk» daş kitabələri) yaranmışdır. Və tarix tanrıçı- lıqla islamı müqayisə edən belə bir məlumatı da qoruyub saxla- mışdır ki, «türklər daima tək bir Tanrıya inanırlar və ərəblərin də eyni Allaha inanmaları onların (ərəblərin – N.C.) dinini qəbul etməyə səbəb olurdu». Qədim türk ədəbiyyatının strukturuna 1) epos, 2) poeziya və 3) nəsr daxildir. Qədim türk epos təfəkkürünün tipologiyasını, artıq deyil- diyi kimi, «Alp Ər Tonqa» ilə «Oğuz xaqan» müəyyən edir. Lakin təəssüf ki, birinci dastanın yalnız məzmunu (Firdovsi «Şahnamə»sinin tərkibində), ikinci dastandan isə fraqmentlər qalmışdır. Qədim türk poeziyasının əsasında şifahi xalq yaradıcılı- ğının məhsulu olan türkülər dayanır ki, onların çoxu Mahmud Kaşğari tərəfindən toplanılaraq «Divani-lüğət it-türk»də müha- fizə olunmuşdur. Buraya döyüş, axın, sevgi, yas (yuğ) və s. türküləri daxildir ki, həm ideya-məzmun, həm də poetik forma etibarilə qədim türklərin mənəvi dünyası, şeir zövqü, türkcənin üslubi imkanları barədə geniş təsəvvür yaradır. Qədim türk nəsrinə gəldikdə isə onun ən mühüm mənbə- ləri qədim türk (run) əlifbası ilə «bəngü daş»lara həkk olunmuş «Kül təgin», «Bilgə xaqan», «Tonikuk» kitabələridir. Və bu kitabələr nə qədər konkret tarixi hadisələri təsvir etsə də, o qədər də yüksək bədii ümumiləşdirmələrlə zəngin olan ədəbi əsər- lərdir. Qədim türk ədəbiyyatının həm şifahi, həm də yazılı təza- hürlərinin dili mükəmməl ifadə texnologiyalarına malik qədim türk ədəbi dilidir. 2018 Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|