Microsoft Word C?f?rov ?D?Biyyat
Yüklə 0,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nizami Cəfərov 82 Yeni dövr türk ədəbiyyatlarının bir mənbəyi orta dövr idisə, ikincisi qədim dövrün etnik yaddaşdakı ənənəsi oldu. Xalq ədəbiyyatı ilə gələn həmin ənənə imkan verdi ki, II minilliyin ortalarından etibarən (və tədricən) yeni dövr özünün get-gedə güclənən realizmi, xəlqiliyi, həyatiliyilə orta dövrün roman- tizminə qarşı çıxa, onunla polemikaya girərək öz ideya-estetik prinsiplərini təsdiq edə bilsin. Və artıq diferensiallaşan türk xalqları ədəbiyyatlarında Milli Intibahlar yaşanmağa başladı… Maraqlıdır ki, türk xalqları (eləcə də dünya) ədəbiyyat- şünaslığı türk xalqlarının ədəbiyyatından danışarkən əsas diqqəti orta dövrə, yaxud ənənəvi terminologiya ilə orta əsrlərə verir. Niyə?.. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, orta dövr ədəbiyyatı mü- kəmməldir, bütövdür, metafizikdir. Və elə fundamental ideya- estetik texnologiyalar əsasında qurulmuşdur ki, nə qədim, nə də yeni dövrdə həmin texnologiyalar, demək olar ki, yoxdur. Bura- dan irəli gələrək ədəbiyyatşünaslıq həm qədim, həm də yeni dövrü çox zaman orta dövrün təhqiqindən əldə etdiyi nəzəri- metodoloji təfəkkürlə araşdımağa çalışır. Ancaq təəssüf ki, türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin hər üç dövrünün (epoxasının!) fövqündə dayanmalı olan ədəbiyyatşü- naslıq hələ ki mövcud deyil. 2016 Ədəbiyyat söhbətləri 83 Azərbaycan muğamının qəzəlləri Azərbaycan muğamı həm ənənəvi stabil struktur-metafizi- kası, həm də stilizasiya-improvizasiya funksionallığı ilə zəngin ifa texnologiyası imkanları nümayiş etdirməklə yanaşı, həmin texnoloji imkanlara uyğun olaraq, poeziyanın klassik janrları içərisində ən populyar olan qəzəlin ideya-estetik təsir gücündən də məharətlə istifadə etməyin mükəmməl nümunəsini təqdim edir. Muğam deyəndə, ilk növbədə, dahi Füzulinin qəzəlləri yada düşür... Və yüz illər boyu Füzuli qəzəlləri Azərbaycan mu- ğamının azərbaycanca danışmasını, özü də məzmun-mündərəcə, estetik baxımdan mükəmməl, aristokratik bir dildə danışmasını təmin etməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda münasib (və müvafiq) qəzəl seçimində muğam ustaları üçün alternativsiz meyar olmuşdur... Qəzəldir səfabəxşi-əhli-nəzər, Qəzəldir güli-bustani-hünər. Qəzəl de ki, məşhuri-dövran ola, Oxumaq da, yazmaq da asan ola,- deyən Füzuli türkcənin bütün “rəkikliy”inə rəğmən məhz bu dildə elə möcüzələr yaratmışdır ki, neçə ki Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, musiqisi var, yaşayacaqdır. Füzuli qəzəlləri miqyası təsəvvür edilməyən bir eşqin tərənnümüdür: Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir, Mən kiməm, saqi olan kimdir, meyü səhba nədir. Nizami Cəfərov 84 Gərçi canandan dili-şeyda üçün kam istərəm, Sorsa canan, bilməzəm kami-dili-şeyda nədir. ...Ahu fəryadın, Füzuli, incidibdir aləmi, Gər bəlayi-eşq ilə xoşnud isən, qovğa nədir? Professor Mir Cəlal məşhur “Füzulinin poetik xüsusiy- yətləri” kitabında yazır: “Füzulinin eşqi əsirlik bilməyən, dini ehkam və adətlər çərçivəsinə sığmayan, yalnız yüksək mənəviy- yat sahibi bir insanın daxili ehtiyac və mənəvi tələblərindən doğan atəşli, azad, qanadlı bir eşqdir”. Füzuli özü də xəbərdarlıq etmişdi ki, Məndən, Füzuli, istəmə əşari-mədhü zəmm, Mən aşiqəm, həmişə sözüm aşiqanədir. Belə bir əhvalat danışırlar ki, Azərbaycanın görkəmli muğam ustası Xan Şuşinski özünün “sadəlövh müdrikliy”i ilə ətrafındakılardan soruşur: “Füzulinin Mərkəzi Komitədə adamı var?” Ətrafdakılar təəccüblə izah edirlər ki, “ustad, Füzulinin dövründə Mərkəzi Komitə nə gəzirdi, rəhmətlik neçə əsr bundan əvvəl yaşayıb...” Ustad tövrünü pozmadan ikinci sualı verir: “Bə niyə hamımız konsertlərdə onun sözlərini oxuyuruq?..” Füzulidən sonra xüsusilə “muğam mərkəzi” Qarabağda Vaqifin qəzəlləri oxunurdu. Və Səməd Vurğun “Vaqif” dramın- da bu faktı təsdiq edən maraqlı bir səhnə təqdim edir: Şuşada Qacarın hüzurunda Qarabağ xanəndələri onun sifarişi ilə “Rast” oxuyurlar; muğama qulaq asan Qacar “qəzəl Vaqifindi?” deyə soruşur... Əlbəttə, Füzuli qəzəllərindən fərqli olaraq, Vaqifin qəzəl- ləri nikbin, oynaq və şuxdur: Mehribanlıq görməyib bir məhliqadən küsmüşəm, Gündə yüz al eyləyən qəlbi qəradən küsmüşəm. Ədəbiyyat söhbətləri 85 Şəninə dedim şirin söz, bir şey ondan dadmadım, Bu səbəbdən ağzı şəkkər dilrübadən küsmüşəm... Lakin bir məsəslə də var ki, Vaqifin təkcə qəzəlləri yox, qoşmaları da həmişə muğam ustalarının diqqət mərkəzində olmuşdur: Sevdiyim, ləblərin yaquta bənzər, Sərasər dişlərin dürdanədəndir. Sədəf dəhanından çıxan sözlərin Hər biri bir qeyri xəzanədəndir... XIX əsrin ortalarından sonra Zakirin, Nəbatinin, Natəva- nın, xüsusilə Şirvan mühitində Seyid Əzimin qəzəlləri yayılma- ğa başladı... Və Seyid Əzim qəzələ yeni nəfəs verdi: Xəlqin imanını gər məkrilə şeytan aparır, O pəriçöhrə nədəndir ki, bəs iman aparır? Ey kaman qaşlı, məni yarələdi qəmzən oxu, Zülfünü bas yarama, qoyma, məni qan aparır. ...Çəkməyin Seyyidi-laməzhəbi meyxanə sarı, Kafəri-kəbə ora, hansı müsəlman aparır? Muğam sənətinin keçmişin – feodalizmin qalığı olaraq proletar mədəniyyəti mövqeyindən ciddi tənqid olunduğu sovet dövrünün ilk illərində həmin tənqid, tamamilə təbiidir ki, qəzələ (və hətta Füzuliyə!) qarşı da yönəlmişdi. Bu isə o demək idi ki, muğamın mövcudluğunda qəzəl, qəzəlin mövcudluğunda isə muğam öz təsdiqini tapır, yaşayıb inkişaf etmək imkanlarını reallaşdırır. Həmin mürəkkəb, keşməkeşli illərdə özünün bütün “laü- baliliy”i ilə qəzəlin keşiyində Əliağa Vahid dayandı. “Böyük Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|