Microsoft Word Din ve İdeoloji-Şerif Mardin yk doc

 

23 

Bat  Avupa'da toplumsal yap , ihtilalleri olu turan ortamd : Jacqueries'ler için köylüler, 

Frans z ihtilalinde burjuvazi bu görevi yerine getirmi ti. ... Daha ilkel yap l  olduklar  için, 

köylüler, ba ar lar n  burjuvazi kadar iyi kurumsalla t ram yorlard . ... Türk ihtilalleri, 

zaferlerin peki tirilmesine meydan veren örgütse l özerkli e sahip de illerdi. Bunun 

içindir ki, modernle tirici bürokrasi uzun süre ba ar l  oldu. Bu yüzdendir ki, ba ar l  asi 

ayanlar ya da yeniçeriler, sonunda, arkadan gelen yönetimler taraf ndan, genel bir 

umursamazl k ortam  içinde ezilebildiler. 

 

mparatorlukta egemen olan kat  statü düzeni, insan , siyasal bak mdan hükmedenlerle 

hükmedilenler aras ndaki fark n kesin olarak görüldü ü bölümlenmi  bir kültür yap s na 

haz rlamaktad r. Gerçekten de, Osmanl  toplumunun esas ndan yabanc  iki kültürden 

olu tu u hayli iyi bilinen bir özelli idir. Bunlardan ilkine saray kültürü, di erine de ta ra 

kültürü denebilir.  

 

... Osmanl  Devleti, toplumsal yap s  içinde iki hayat tarz  bar nd r yordu. "Yüksek" 

kültürle ili kili olarak, ömür boyu me guliyetler halinde sava  ve yönetimi, vergiden 

muafiyeti, Farsça ve Arapça kelimelerle adamak ll  yüklü bir dili ve ortodoks  slaml  

görüyoruz. Öte yandan, köylü y nlar  ve özellikle Türkmen a iretlerine ba l  olanlar, 

halk Türkçesi konu ur, al veri  ve tar m yapar, g rtla na kadar vergilendirilir, yaln z 

ilkel teknolojiden yararlan rlard  ve heterodoks ak mlarla doluydular.  

 

Ya askeri üstünlüklerini sürdürmek için atl lara güvendikleri için, ya da göçebeler toptan 

ehir hayat na geçemedikleri için, yaln zca seçkinler  ehir kültürünü benimsediler. 

Böylece yarat lan bölünme, seçkinlerin elindeki teknolojiyle, uyruklar n kulland klar  

teknoloji aras ndaki ayr l k dolay s yla daha da ilerledi. Kul bürokrasisi, sürekli bir ordu, 

hazine, zengin bir edebiyat, Tanr  kelam n  yorumlayan kitaplar, bütün bunlar Osmanl  

seçkinlerine yeni yerle mi  ya da yar  yerle ik Türklerden çok üstün olduk lar  ve onlar  

kolayca kullanabilecekleri duygusunu verdi. Gerçekten, medeniyet kavram  ( ehirli ya 

da uygarl k anlam nda) Osmanl  egemen s n f n n kendisi üzerinde besledi i hayalin ve 

iddialar n n merkeziydi. Buna kar l k, "Türk" sözü, a iretten olmak anlam n  ta d  için 

kötüleyici bir anlamda kullan l yordu.  

 

Türk devletlerinin kurucular , her zaman merkezile tirmenin ve a iretleri  parçalaman n 

devletin güvenli i için  art oldu unu görmü lerdi. 

 

Fatih Sultan Mehmet'in kurdu u kültürel ortak ya ama ... ba l yd . Onun ve onun baz  

haleflerinin, Türk kültürünü - a a

 kültürün- sembolik kaynaklar n n amaçlar  için 

yeterli olmayaca n  ve geçmi  imparatorluklardan kültürel kaynaklar edinmek zorunda 

kalacaklar n  anlam  olmalar  mümkündür. 

 

Robert A Nisbet h s mlar toplumu ile askeri toplum aras ndaki kar tl n  ehirleri 

merkez olan bürokrasilerle çevre soplar  aras ndaki bölünmeyi nas l artt rd n  

göstermi tir:  

... h s mlar toplumu ile askerler aras ndaki çat ma tarihin kilit çat malar ndan biridir. 

H s mlar toplumu, yap s  gere i, hücreli olup, toplu ve büyük ölçüde özerk grup aile, 

sop ve a iretlerden olu mu tur. Oysa en önceki biçimiyle askeri toplum on a göre 

ferdiyetçidir. Komutan n yetkisiyle tek asker aras nda ara hiçbir otorite yoktur, zira 

böyle bir otorite komutanl

n hem birli ini hem de gerekli dolays zl n  zay flat r.  te, 

---

 

24 

askeri buyru un dolays zl , ara gruplar üzerindeki y prat c  etkisi dolay s yla toplumsal 

ili kilerde bir çe it potansiyel ferdiyetçili e yol açmaktad r.  

 

stanbul dan al nan askerler yeni disiplin k s tlamalar n  kolayca kabul ettilerse de 

Anadolu'nun köy ve a iretlerinden gelenler bunu kabul edemiyorlard . Bir ço u firar etti. 

Güçlü ve yeni e k ya çeteleri kurarak Bat  Anadolu ve Balkanlar'da, e raf ve valilerin 

ba na musallat oldular.  

 

Demek ki askerleri temsil eden yüksek kültür ile h s ml  temsil eden a a  kültür 

aras ndaki çat mada belli bir kaç n lmazl k vard r. ... Türk sopunun yerle tikten sonra 

bile gerçek bir köylü toplumu haline gelemedi i anla l yor. Kültürü, seçkinler 

kültürünün bir di er biçimi de ildi. Seçkinlerden çok daha uzak ve Marx' n "Asya Köyü" 

tan m na yak nd ; yani, kendine yeten ve  ba ka kültürlerden tamamen kopuk, k olayca 

yeniden kurulabilen bir birim. 

 

Osmanl  bürokrasisinin talihli ya da liyakatli bir faniyi seçip seçkinler aras na sokmak 

konusunda bir hayli yetkisi oldu u anla lmaktad r.  lem basit olup, insan  vergiden 

muaf olanlar aras na sokan bir berat n verilmesinden ibaretti. Bu, beratlar n verilip geri 

al nmas  Osmanl  hükümet i lerinin ço unu meydana getiriyordu.  

 

Redfield, köylü kültürünün, gerçekte "yüksek" kültürde rastlanan temalar n bir 

yans mas ndan ba ka bir  ey olmad na inan yordu.  

 

ehirde kökleri bulunan mahalli e raf, kültürün köylü kaynaklar n  küçümsüyordu, zira 

e raf olarak bir ayaklar  seçkinler s n f ndayd . ... Kaba Türkçe konu mak, avam 

s ras na sokulmak demekti. Bu durumda herkesin"yüksek" kültürü edinmeye 

çal mas nda  a lacak bir  ey yoktur. ... imparatorlu un iktisadi gerilemesiyle, 

tüccarlar n ço u a a  s n flar n bir parças  olarak esnafa kat ld lar.  

 

O halde, k saca, yeni bir s n f kimli i yarat rken, mahalli kültür temalar  geli tirebilecek 

gruplar n önüne devlet geçti i için, "a a " kültür durgun bir halde kald . Ne e raf ne de 

esnaf, "a a " kültürü dönü türebilecek yeni edebi biçimler ortaya ç karabildiler. Oysa 

Bat 'da, roman n yeni bir sanat biçimi olarak geli mesi, a a  kültürdeki kaynaklardan 

bu yolda yararlan l p dönü üme u rat lmas  sonucuydu. Müzikte, köylü temalar n  

i leyen Osmanl  Beethoven'lerine ya da Schubert'lerine rastlanamaz.  ehrin kültür 

arac l  yapma imkan  güdük kald  ve tasavvufa yöneldi. Mahalli yap lar n çerçevesinde 

yeniden bir kümelenme genel1e ti i s rada -ayanlar n üstlerine ald klar  yeni rol bunun 

bir i aretiydi- art k çok geçti. A a  kültür burjuva Osmanl  kültürünün bir a amas  

olamad . 

 

19. yüzy lda devlet bazen ans z n ve bazen yava  yava , yard mlar na muhtaç oldu u 

zaman tan m  oldu u mahalli ayan ve e raftan yüz çevirdi. Mahalli e raf, esnaf ve 

köylüler, hayat  artlar ndaki büyük ayr l klara ra men, böylece benzer bir kimli e 

bürünebilirlerdi: ezilenlerin kimli i. Buna ra men, hepsi de seçkinlerin kültürünü edinip 

böylece yönetenlerle özde le meyi özlüyorlard .. Veblen'in sözünü de i tirip denebilir ki, 

imparatorlukta seçkin kültür kendisi için de il, fakat güç kaynaklar  üzerinde kontrolü 

sembolize etti i için ve belki iktidara yol açaca  için isteniyordu. 

 

---