Microsoft Word dr tezim orjinal son ornek doc

 
33 
Hz.  Peygamberin  söz  ve  davranışlarını  bütüncül  değil  parçacı  bir  anlayışla 
değerlendirmeleri, onlara göre her bir söz ve fiil, başlı başına bir değer taşıdığı için, 
her birinin zâhiriyle amel etme taraftarı olmaları ve böyle bir rivâyeti Kur’an’a, Hz. 
Peygamberin tatbikatına ve akla arzetmeye gerek görmemeleridir
140
.  
Sahâbe  arasında  var  olan  bir  diğer  eğilim  ise  zâhirî  tavır  sergilemeyen  ve 
hükümlerin  mana  ve  maksadına  ehemmiyet  veren  yaklaşımdır.  Bu  eğilime  sahip 
olanlar bir hadîsi anlamaya çalışırken, Hz. Peygamberin ne dediğini değil, ne demek 
istediğini  araştırmış,  duyduğu  her  rivâyeti  olduğu  gibi  kabul  etmemiş,  Hz. 
Peygamberin  her  yaptığı  işi  sünnet  kategorisine sokmamıştır.  Anlamada istinbât  ve 
fıkıh melekesini elden bırakmayan bu sahâbîler, hadîslerin Kur’an ve  slâmın temel 
ilke  ve  esasları  doğrultusunda  anlaşılmasına  özen  göstermişlerdir.  Bu  yaklaşımın 
başında  ise,  Hz.  Aişe,  Hz.  Ömer,  Abdullah  b.  Mes’ûd,  Abdullah  b.  Abbas,  gibi 
sahâbîler gelmektedir
141
.  
Fakîh sahâbîler, diğerlerinden farklı olarak sünnetlerin illetlerini gözetmeye 
özen göstermişler ve hükümleri bu illetler üzerine bina etmişlerdir. Öyleki bu kapıyı 
daha da geniş tutmuşlar ve nasslarda gözetilen illetlerden yola çıkarak yeni hükümler 
ortaya  koymuşlardır.  Bu  illetlerde  ise  meydana  gelebilecek  maslahat  ve  hikmete 
dayanmışlar,  zahirî  vasıfların  peşinden  gitmemişlerdir
142
.  Kısacası  Sahâbe,  yeni 
karşılaştıkları sorunları bildikleri ve istinbat ettikleriyle çözemedikleri zaman, kendi 
re’yleriyle ictihad ederek ve nasslardaki illeti ortaya çıkarıp bu illete binaen hüküm 
vererek  çözmeye  çalışmışlardır
143
.  Dolayısıyla  ashab  içinde  maksadı  ihmalle 
tamamen  zahire  sarılanlar  daha  az  sayıdadır.  Onların  en  büyük  başarısı,  olayların 
bizzat  içinde  bulunmalarının  kendilerine  kazandırdığı  melekelerle  “küllî  bir 
yaklaşıma” ulaşmış olmalarıdır
144
.  
                         
140
   Erul, Sahabenin Sünnet Anlayışı, s. 155, 191, 194; Görmez, Metodoloji Sorunu, s. 46.  
141
   Fevzî,  Rıf’at,  Tevsîku’s-Sunne  fi’l-Karni’s-Sâni’il-Hicrî,  Mektebetu’l-Hancî,  Mısır,  1981,  s. 
37-38; Görmez, Metodoloji Sorunu, s. 46; Erul, A.g.e., 286; Özşenel, Ehl-i Re’y-Ehl-i Hadîs, s. 
79.  
142
   Erul, A.g.e., 274.  
143
   ed-Dehlevî, Şah Veliyyullah, el- nsâf fî Beyâni Sebebi’l- htilâf, Mısır, 1327, s. 3.  
144
   Şelebî, Muhammed Mustafa, Ta’lîlu’l-Ahkâm, Dâru’n-Nahdatu’l-Arabiyye, Beyrût, 1981, s. 71; 
Erdoğan, Ahkâmın Değişmesi, s. 87.  

---

 
34 
bn  Kayyım,  fıkhî  yönü  ağır  basan  sahâbilerle  diğerlerini  kıyaslarken 
nassların  delâleti  konusundaki  yaklaşımlara  dikkat  çekerek  şu  değerlendirmeyi 
yapmaktadır:  Nassların  delâleti  hakîkî  ve  izâfî  olmak  üzere  iki  kısımdır.  Hakîkî 
delâlet,  konuşanın  kasdına  tabi  olup  bu  üzerinde  ihtilaf  olmayan  dalâlettir.  zâfîye 
gelince,  o  dinleyenin  anlayışna,  idrâkine,  düşünce  ve  yeteneğinin  mükemmelliğine, 
zihnin  berraklığına,  lafızların  derecelerini  bilmelerine  bağlıdır.  Bu  delâlet  ise 
dinleyenlerin farklılığına göre farklılık arzeder. Ebû Hurayra ve Abdullah b. Ömer en 
çok hadîs ezberleyen ve rivâyet edendir. Hz. Ebûbekir, Ömer, Ali,  bn Mes’ûd, Zeyd 
b. Sâbit, Abdullah b. Abbas ise onlardan en fakih olanlardır
145
.  
Ş
u  halde  Kur’an  ayetleri  ve  Hz.  Peygamberin  emirleri  karşısında  ashabın 
iki yol izledikleri görülmektedir. Kimisi nassın zahirine, kimisi de mânâ ve maksada 
itibar etmekteydi
146
. Diğer bir deyişle; bir kısım sahabe formu esas alırken, bir kısmı 
da  illet-hikmet-amaç  bütünlüğü  içerisinde  hareket  etmiş,  dolayısıyla  da  formun 
bizzat  kendisini  bağlayıcı  görmemiştir
147
.  Ancak  bu  iki  yönelişe  kapsamlı  birer 
metodoloji gözüyle bakmaktan ziyade, bunların daha sonra ortaya çıkacak olan usûl 
ve  yöntemlere  öncülük  ettikleri  gerçeğine  işaret  edilmiştir
148
.  Bu  nedenle  bazıları 
Sahabede  ortaya  çıkan  bu  eğilimlerin,  aslında  iki  asır  sonra  bir  paradigma  olarak 
tezahür  edecek  olan  önemli  bir  oluşumun  nüvelerini  teşkil  ettiğini  ve  bu  iki  ana 
eğilim arasındaki açının, ikinci hicrî asrın sonlarına yaklaşıldığında iyice genişlemesi 
neticesinde  bu  geniş  açıdan  Şâfiî  ile  başlayan  bir  ideoloji  ve  paradigmanın 
doğduğunu ifade etmişlerdir
149
.  
Aslında  hem  lafızcı  hem  de  bunun  zıddı  bir  tavır,  her  insan  ve  bilginde 
görülebilen  bir  durumdur.  M.  Abdulmecîd’in  tesbitine  göre  de  mesela  bn  Abbas, 
kıyasla  hüküm  vermeye  ağırlık  veriyor
150
,  mana  ve  illetleri  bulmaya  çalışıyordu. 
                         
145
   bn Kayyım,  ‘lâmu’l-Muvakkıîn, I. 264; Abdulmecîd, el- tticâhâtu’l-Fıkhıyye, s. 149.  
146
   Erdoğan, Ahkâmın Değişmesi, s. 86. 
147
   Gürler, Ehl-i Hadîsin Düşünce Yapısı, s. 48. 
148
   Görmez,  Metodoloji  Sorunu,  s.  47;  Özşenel,  Ehl-i  Re’y-Ehl-i  Hadîs,  s.  74.  Ayrıca  bkz. 
Duraynî, Fethî, el-Menâhicu’l-Usûliyye, s. 9. 
149
   Keleş, Sünnet, s. 52. 
150
   Meselâ  bn Abbas, Rasûlullah’ın yiyecek maddesini teslim alıncaya kadar satılmaması yasağını 
zahiri anlamına bağlı kalarak bunu yalnız yiyecek maddelerine hasretmemiş, her türlü maddenin 
bu yasağın kapsamına girdiği anlamında hadîsi yorumlamıştır (Şâfiî, Umm, III. 43, 46).  

---