Microsoft Word Elm-Senet. Kitab 2 Amine
Yüklə 5,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
217 1956-cı ildə Tudə Partiyasının rəhbərlərindən biri Mər- yəm Firuz Sovetlərin İrandakı siyasətinə dair çox geniş bir ara- yış yazmışdı. Məryəm Firuz yazırdı: “Azərbaycandakı milli hö- kumətin məğlubiyyətinin səbəblərindən biri o idi ki, onlar hərbi formalarına Sovet ulduzları taxmışdılar və bu Sovet ulduzlarına münasibət birmənalı deyildi. Təbriz meydanındakı saatı da Moskva vaxtı ilə düzəltmişdilər”. Həmin il yeganə il idi ki, Azərbaycanda toplanan vergilə- rin 75%-i Azərbaycanın özünə qaldı. Bu hökumət millətə o qə- dər yaxın idi ki, tezliklə valideynsiz uşaqları saxlamaq üçün “Pərvəriş Evləri” (“Uşaq Evləri”) açmışdılar. Hər iki validey- nindən yetim qalmış uşaqları buraya toplamşdılar. Onu da deyim ki, müsadirələr də var idi. Amma bu müsadirələr əmlakı- nı qoyub Tehrana və İranın digər yerlərinə gedərək orada Azər- baycan əleyhinə mitinqlər keçirənlərin, həmin mitinqlərdə çıxış edənlərin mallarına yönəlmişdi. İnqilablar zamanı bu cür halların olmayacağına heç kim zəmanət verə bilməz. O hərəkat lazımi nəticəni vermədiyinə görə, bu gün o cür söhbətlər qabardılır. Halbuki inqilab istə- nilən nəticəni versəydi, indi heç kim elə şeylər haqqında düşün- məyəcəkdi. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, İkinci Dünya mühari- bəsindən sonra müstəqillik əldə etmiş kiçik dövlətlərə diqqət yetirsək, onların hərəkatlarının hər hansı bir böyük dövlət tərə- findən müdafiə olunduğunu görərik. Bu, Afrikada da belə olub, Latın Amerikasında da. Tale elə gətirdi ki, Cənubi Azərbaycan- da baş vermiş hərəkatda böyük dövlətlərdən birinin hədələri müqabilində digər böyük bir dövlət bu hərəkatı müafiə et- məkdən imtina etdi. Neft konsepsiyası haqqında Professor Hamlet İSAXANLI: – Çox sağ olun, Cəmil müəlim! Mənim ikinci sualım çıxışınızda üzərində çox durduğunuz neft konsepsiyası haqqındadır. Belə bir təbii fikir də yaranır ki, 218 Sovetlər belə ekstremal vəziyyətdə Cənubi Azərbaycandan get- məsəydilər, İran Qərblə və Amerika ilə yaxınlaşaq Rusiya ilə düşmən olacaqdı. Məsələnin məğzində neft dururdusa, Azər- baycanın (İran Azərbaycanının) nefti yox idi. Milli-azadlıq hərəkatı baş tutsa idi, neftin əsas hissəsi İran tərəfdə qalacaqdı və İran Amerika ilə daha da yaxınlaşacaqdı. Sovetlərin əli İran neftindən tamam çıxacaqdı. Ona görə neftin naminə nəyi isə qurban vermək lazım idi... Bu amili, zənnimcə, unutmaq olmaz. Sovet siyasəti proqnozlar üzərində qurulmamışdı Professor Cəmil HƏSƏNLİ: –Burada siyasətdən daha çox başqa şeylər ortaya çıxır. Sənədlər təsdiq edir ki, Sovetlər Cənubi Azərbaycandan çıxan- da amerikalılar bu plana güldülər. O mənada güldülər ki, biz onları şantaj etdik, onlar da qorxub qaçdılar. Molotov bunu öz yazılarında qeyd edir. O yazır: “Stalində bir iş prinsipi var idi – həmişə deyirdi: “Təzyiq et! Təzyiq et!” Məsələ mürəkkəbləşən- də isə deyirdi: “Çəkil!” Bizi həmişə çətin vəziyyətdə qoyurdu”. Amerika siyasətindən fərqli olaraq, o dövrün Sovet siya- səti proqnozlar üzərində qurulmamışdı. Ekspertlər yazırdı: “Biz Siyasi Büronun iclasında oturub razılığa gəldik ki, siyasət belə olacaq. Stalin getdi, danışıqlarda tamam başqa mövqedən çıxış etdi”. Göründüyü kimi əvvəlcədən hesablanmış, düşünülmüş si- yasət yox idi. 1957-ci ilin iyun plenumu Molotov, Kaqanoviç və Malenkovun vurulması ilə bağlı idi. Xruşşov Molotovu gü- nahlandırmaq istəyirdi. Deyirdi: “İrana girdiniz, əhalini qaldır- dınız. Müdafiə etmək, vuruşmaq lazım gələndə ısə dovşan kimi qorxub qaçdınız.”Amma mən sizin sualınıza cavab olaraq onu deyim ki, əhalinin xeyli hissəsi bu dözülməz şəraitdən narahat idi. Amma bu hökumət əhalinin öz hökuməti idi. 219 Pişəvərinin ölümü haqqında şübhəli məqamlar Cudi TƏBRİZİ: – Cəmil müəllim, çox təşəkkür edirik! Bizi xəyalən Təbrizə apardınız. İnşallah, o gün olsun ki, Təbrizə rahat gedib-gələ bilək. Hamlet müəllimin sözünə münasibət bildirmək istərdim. “Aran” sözü bizim ədəbiyyatı- mızda, folklorumuzda həmişə istifadə olunub. Biz Təbrizdə də bu sözlə bağlı xeyli müba- hisələr etmişik. Biz həmişə “arana getmək”, “dağa getmək” ifadələri işlətmişik. Mən bu kəlməyə xüsusi diqqət yetirmə- sini istərdim. Çünki bu, kimlə- rinsə siyasi oyunudur. Fars şo- vinistləri “Tarixi-zəbani-dasta- ni-Azərbaycan” kitabına isnad edərək deyirlər ki, ora Azərbaycan deyil, Arandır. Mənim Cəmil müəllimə bir sualım var: Tarixin çox şüb- həli məqamlarından olan Pişəvərinin ölümü haqqında sizin fik- rinizi bilmək istərdim. Belə deyirlər ki, onu öldürüblər... Avtomobil qəzasını SSRİ hərbi kəşfiyyatı törədib Professor Cəmil HƏSƏNLİ: –Mənim fikrimcə, həqiqətən Pişəvərini öldürüblər. Amma bu, Azərbaycan rəhbərliyi ilə bağlı deyil. Bu məsələ 1956-cı ildə Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsində üzə çıxdı. Bağırova 220 qarşı irəli sürülən ittihamlardan biri də Pişəvərinin öldürülməsi idi. Ancaq məsələ müzakirə ediləndə Bağırov dedi: “Yaxşı olardı ki, o məsələni Moskvadakı yoldaşlardan soruşasınız”. Ona görə də Bağırova qarşı irəli sürülən ittihamlardan yalnız bu öz təsdiqini tapmadı. Yekun sənəddə də bu, öz əksini tapmayıb. II Dünya müharibəsindən sonra bir sıra siyasi liderlərə münasibətdə Mir Cəfər Bağırov 1930-cu illərin metodlarından imtina etmişdi. O illərdə adamları çox rahat güllələyirdilər. Amma II Dünya müharibəsindən sonra artıq bunu təsadüfi hadisələr üzərinə keçirdilər. Bunun da ən rahat yolu avtomobil qəzaları idi. Bu, təkcə Pişəvəriyə münasibətdə deyildi. Vaxtilə keçmiş xarici işlər naziri Maksim Niklinkə, Urumçidə Azərbay- can hadisələrinə bənzər hadisələrin iştirakçısı olmuş Apresyan Gürcüstan yolunda öldürüldü. Bu cür faktlar çoxdur. İmam Mustafayev hakimiyyətə gəldikdən sonra onun Us- lova bir məktubu var. 1954-cü ildə yazılmış bu məktub Azər- baycan Demokrat Partiyası və İranlı mühacirlər haqqındadır. Orada bir epizod verilib ki, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəhbəri Seyid Cəfər Pişəvəri çox şübhəli formada avtomobil qə- zasına düşüb. Bir qayda olaraq, Sovet İttifaqı o tipli hadisələrə çox ciddi reaksiya verirdi. Bu hadisəyə isə heç bir münasibət bildirilmədi. Üstəlik Azərbaycan DTK-çıları həmin avtomobil qəzasının is- tintaqını aparırdılar. O tipli istintaqı aparan adam, mənə elə gə- lir ki, rütbəsini artırmaq üçün çalışırdı. O istintaqı aparan adam rütbəsinin artırılması üçün SSRİ DTK-sına dəvət olundu. Am- ma o da naməlum şəraitdə orada öldü. Pişəvərinin avtomobil qəzasına salınması isə bir məqam- dır. Onun SSRİ hərbi kəşfiyyat tərəfindən törədilməsi daha inandırıcıdır. Pişəvərinin köməkçisinin 1956-cı ildə yazdığı bir sənəd var. O, bu sənəddə avtomobil qəzasının necə baş verdiyi- ni təfsilatı ilə yazır. Avtomobil qəzasının da təsadüfi olmadığını qeyd edir. Ancaq onun məktubuna heç bir reaksiya verilmir... Yüklə 5,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|