Microsoft Word Elm-Senet. Kitab 2 Amine
Yüklə 5,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
208 bir adamdır, Bağırovun əlaltısıdır. Çox qəribə olsa da, bir tarixçi heç bir istinad göstərmədən özünə rəva görərərk yazır ki, “Bağırov istədiyi vaxt onu zirzəmiyə salıb döydürürdü”. Bu cür ifadələr tamamilə yanlışdır. Əvvəla, Bağırovun 1945-ci il dekabtın 31-də Pişəvəriyə çox maraqlı bir məktubu var. Bu məktubda deyilir: “Siz hakimiyyəti almısınız. İndi nə etmək istəyirsiniz: İran daxilində muxtariyyət, yoxsa müstəqil dövlət? Əgər muxtariyyət istəyirsinizsə onu, yox, müstəqil dövlət istəyirsinizsə onu əsaslandırın”. İki həftə sonra, 1946-cı il yanvarın 15-də Cənubi Azər- baycan rəhbərlərinin – Pişəvəri, Şəbüstəri və başqalarının bir- likdə imzaladıqları və Bağırova ünvanladıqları müstəsna əhə- miyyətli bir məktub var. Onlar yazırlar: “Biz İran daxilində Azərbaycanın muxtariyyətinin gələcəyinə inanmırıq. İran bu gün bu muxtariyyəti bizə verir. Ancaq sabah mərkəzi Tehran hökuməti gücləndikdən sonra verdiyi muxtariyyəti çox asanlıq- la bizim əlimizdən alacaq. Biz başlanğıc üçün öz dövlətimizi müstəqil təsəvvür edirik. Bu müstəqil dövlətin adının Cənubi Azərbaycan Milli Demokratik Hökuməti qoyulmasını təklif edirik”. Hətta nümunələr də gətirərək təklf edirdilər: “Bu, Sovetlərə yaxın olan Monqolustan tipli bir dövlət ola bilər”. Ancaq onlar öz məktublarında bunu birinci mərhələ kimi göstə- rir və bidirirdilər ki, “bu mərhələni keçdikdən sonra Cənubi Azərbaycan Milli Demokratik Hökumətinin Şimali Azərbay- canla birləşməsinin tərəfdarıyıq. Biz azərbaycanlıların taleyini bu cür təsəvvür edirik, onların taleyini bu formada görürük və başladığımız bu hərəkatın nəticə etibarı ilə buna gətirib çı- xaracağını hədəf kimi görürük”. Həmin məktuba əlavə olunmuş xəritələrdə Azərbaycanın sərhədləri təklif edilir. Xəritədə Azərbaycan Ənzəlidən başla- nır, Qəzvin, Həmədan, İraq sərhədlərinə qədər, Türkiyə sərhəd- lərindən başlayaraq, Naxçıvana qədər göstərilir. 209 Qəvvam əs-Səltənənin məsələyə münasibəti İranın o vaxtkı Baş naziri Qəvvam əs-Səltənə də Azərbay- canda ciddi mübahisələr doğuran şəxsiyyətlərdən biridir. Onun bu məsələyə münasibəti necə idi? Hamı belə hesab edirdi ki, Qəvvam ingilislərin adamı kimi hökumətə gəlib. Bu fikir tama- milə yanlış idi. 1944-cü ilin sentyabrında Kaptaradze başda ol- maqla SSRİ-nin neft nümayəndə heyəti Tehrana getmişdi. O dövrdə İran məclisi xaricilərə neft konsepsiyası verməmək haq- qında gizli şəkildə qanun qəbul etmişdi. Həmin heyətin tərki- bində bu gün də yaşayan SSRİ Neft Sənayesi komissarının müa- vini Nikolay Baybakov da var idi. Qəvvam gizli şəkildə onunla görüşmüş və ona bildirmişdi ki, İran hökuməti sizi aldadır, o, So- vetlərə neft verməyəcək. Siz 40 günə yaxındır ki, buradasınız. Bundan sonra 40 gün qalsanız da, heç nə dəyişməyəcək. Onlar sizə qəti sözlərini deyə bilmirlər. Çıxış yolu odur ki, siz məni Baş nazir təyin edin, mən də sizin tələblərinizi yerinə yetirim. Dünya tarixşünaslığında ingilis adamı kimi təqdim olunan Qəvvam əs-Səltənə 1946-cı ilin yanvarında hakimiyyətə Sovet- lərin nümayəndəsi kimi gəldi. Gizli danışıqlarda Qəvvam nə qədər ki, öz siyasətini Moskva siyasəti üzərində qurmuşdu, Azərbaycana muxtariyyət verilməsinin tərəfdarı idi. Baş nazirin müavini Milətvər Siruza demişdi ki, azərbaycanlılar nə istəyirsə verin. Ancaq elə verin ki, mənim əleyhdarlarım bundan mənə qarşı istifadə edə bilməsinlər. İran tarixşünaslığında çox pafosla deyilən bir fikir var: “Qəvvam Moskvaya getdi, Stalini aldatdı, məsələni tamam həll edib gəldi”. Bu, tamamilə yanlış bir fikirdir. Qəvvamın Moskva səfəri bütünlüklə iflasa uğramışdı. O, heç nəyə nail ola bilmə- mişdi. (Yeri gəlmişkən, Qəvvamın Moskvaya səfərinin stenoq- ramı üstündən “qadağanlıq” möhürü götürüldükdən sonra ha- zırda Rusiyada saxlanılan bu nadir tarixi sənəddən ilk dəfə mən istifadə etmişəm). 210 Birinci müzakirə olunan məsələ bu idi: Stalin ona belə təklif etmişdi ki, nə qədər ki, bizim qoşunlar oradadır, sən şahı devir, hakimiyyəti ələ al, İranın prezidenti ol. Qəvvam bu məsələyə razılıq vermişdi. Molotovla ikinci görüşdə nə fikirləşmişdisə, tədricən bu ideyadan imtina etmişdi. Hətta Molotovdan xahiş etmişdi ki, biz Stalinlə danışıqlar apa- rarkən İranlı tərcüməçi yox idi. İndi sizinlə danışıqlarda xahiş edirəm ki, İranlı tərcüməçi Həmid Səyyah iştirak etsin. Həmid Səyyahın yanında isə Stalinlə danışdığımız məsələlərə toxunul- masın. Amma Molotovla görüşlərdə o, bu söhbətdən imtina et- mişdi. Molotov Stalinə hesabatında yazırdı: “Qəvvam şahı de- virməkdən imtina etdi”. Stalin o hesabatın üstünə uzununa bir söz yazıb: “Svоlоç”. Bundan sonra fevralın sonu – martın əvvəlinə qədər bu danışıqlar davam etmişdi. Danışıqlar üç məsələ ilə bağlı idi: 1) Azərbaycan məsələsi; 2) Neft məsələsi; 3) Sovet qoşunlarının İrandan çıxarılması məsələsi. Lakin heç bir məsələdə razılıq əl- də olunmadı. Qəvvam tam əliboş geri döndü. Martın 9-da geri dönərkən Bakıya gəldi və iki gün burada qaldıqdan sonra İrana getdi. Qayıdan kimi birbaşa şahın qəbulunda, sonra isə Ame- rika səfirinin qəbulunda oldu. Səfir həmin görüş barədə ABŞ Dövlət Departamentinə yazmışdı: “Qəvvam mənə dedi ki, səninlə müzakirə etdiklərimi şaha deməmişəm. Ona görə də bu məsələlər gizli saxlanılır”. Qəvvamın ağlı onda idi ki, o, dünya siyasətinin dəyişik- liklərini vaxtında tuta bilmişdi. Moskva səfərindən sonra ori- yentasiyanı dəyişmiş, Amerika siyasi xəttini tutmuş, üzünü Vaşinqtona çevirmişdi. Bu artıq bir siyasətçi kimi onun ağlının itiliyindən irəli gəlir, mahir, usta bir siyasətçi olduğundan xəbər verirdi. Bunu Qəvvamın özü də bilirdi... Hamlet İSAXANLI: –Cəmil müəllim, bəlkə Moskva onu ələ ala bilmədi, heç bir məsələdə razılaşma olmadı, yəni Qəvvam istədiyini edə bilmədi deyə o, siyasətini dəyişdi... Yüklə 5,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|