Microsoft Word epos nesr problemler
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
- Muxtar Kazımoğlu __________________________________
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 47 düşmənçiliyi dastanın on ikinci boyunda görürük. Bu boy İç Oğuzla Dış Oğuzun toqquşmasından bəhs edir. Məlumdur ki, İç Oğuz və Dış Oğuz vahid bir cəmiyyətin – Oğuz elinin iki ayrı-ayrı qoludur. İç Oğuz və Dış Oğuz Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu qollarının eposdakı analoqudur. Ağqoyunlu – Qaraqoyunlu bölgüləri kimi, İç Oğuz – Dış Oğuz bölgüləri də dualist dünyagörüşün təzahürüdür. Amma dualist dünyagö- rüşün bir çox başqa təzahür formalarından fərqli olaraq, İc Oğuz – Dış Oğuz, Ağqoyunlu – Qaraqo- yunlu nümunələrində tərəflər mənşəcə bir-birinə düşmən olan yox, əksinə, bir-birinə doğma olan tərəflərdir. Konkret olaraq İç Oğuz və Dış Oğuzdan danışsaq, qeyd etməliyik ki, onlar Oğuz eli adlı bir ananın övladlarıdır. İç Oğuz – Dış Oğuz münasibəti məhz iki qardaşın bir-birinə münasibətidir. Qardaşlar birləşib düşmənə qarşı vuruşduqları kimi, hərdən bir- birlərinə qarşı çıxmalı da olurlar. Dastanda mərkəzi yeri Oğuz eli – kafir toqquşması tutsa da, qəhrəmanların daxili düşmənlərlə də çarpışdığının şahidi oluruq. Basat – Təpəgöz, Beyrək – Yalıncıq, Dirsə xan – qırx silahdaş münaqişəsi məhz daxildə baş verən münaqişə nümunələridir. Bu münaqişədə iştirak edən tərəflər, artıq qeyd etdiyimiz kimi, əvvəldən düşmən olan yox, sonradan düşmənə çev- rilən tərəflərdir. Doğma tərəflərin düşmənə çevrilməsində isə təəccüblü bir şey yoxdur. Bu düşmənçilik mifoloji düşüncənin qanunauyğun- luqlarından biridir və belə qanunauyğunluq özünü İç Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 48 Oğuz – Dış Oğuz münasibətində də göstərir. Ağqoyunlu – Qaraqoyunlu adları kimi, İç Oğuz – Dış Oğuz adlarının özündə də təzad ifadə olunur. Ağ və qara sözləri necə antonimlik yaradırsa, iç və dış (içəri və dışarı) sözləri də o cür təzad yaradır. Adda ifadə olunan məna əvvəl-axır predmetin özündə də üzə çıxır. Basat – Təpəgöz, Beyrək – Yalancıq, Dirsə xan – qırx silahdaş arasındakı toqquşma nümunələrinin ardınca eposda İç Oğuz – Dış Oğuz toqquşması ilə üzləşirik. Bu toqquşma öz başlanğıcını Qazan xan – Alp Aruz münaqişəsindən götürür. Alp Aruzun Salur Qazana qarşı çıxması belə başlayır: “Üç Ox, Boz Ox yığnaq olsa, Qazan evin yağmaladardı. Qazan geri evin yağmalatdı. Amma Dış Oğuz bilə bulunmadı. Həmin İç Oğuz yağmaladı. Qaçan Qazan evin yağmalatsa, halalının əlin alır, dışra çıxardı, ondan yağma edərdi. Dış Oğuz bəylərindən Aruz, Əmən və qalan bəylər bunu eşitdilər, ayıtdılar ki: – Bax, bax! Şimdiyə dəkin Qazanın evin bilə yağma edərdik. Şimdi neçin bilə olmayavuz? – dedilər. İttifaqı cəmi Dış Oğuz bəyləri Qazana gəlmədilər, ədavət elədilər» (2, 109). Göründüyü kimi, Alp Aruzun Salur Qazana qarşı çıx- masının başlanğıc nöqtəsi qırx silahdaşın Dirsə xana qarşı çıxmasının başlanğıc nöqtəsinə bənzəyir. Buğacın qırx igidə – atasının silahdaşlarına məhəl qoymaması onları narahat etdiyi kimi, Salur Qazanın Alp Aruzu evin yağmalanmasına çağırmaması da onu (Alp Aruzu) hiddətləndirir. Doğrudur, Dış Oğuzun _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 49 başçısı olan Alp Aruzu tutduğu mövqe və qazandığı nüfuza görə Dirsə xanın silahdaşları ilə eyniləşdirmək olmaz. “Dirsə xan oğlu Buğac boyu”nda ozanın “qırx nökər”, ən çox isə “qırx namərd” adlandırdığı silahdaşlardan fərqli olaraq, Alp Aruz dastan boyu xoş sözlərlə xatırlanır, qəhrəmanlıq eposunun aparıcı ob- razlarına xas qanadlı təyinlərlə təqdim olunur: «Altmış ögəc dərisindən kürk eləsə topuqlarını örtməyən, altı ögəc dərisindən külah etsə qulaqlarını örtməyən, qolu – budu xıranca, uzun baldırları incə, Qazan bəyin dayısı, at ağızlı Aruz qoca çapar yetdi» (2, 52). Alp Aruz dastanda bu cür rəğbətlə xatırlansa da, onu Dir- sə xanın silahdaşlarına bağlayan nöqtə danılmazdır: Dirsə xanın qırx silahdaşı kimi, Alp Aruz da əvvəlki mövqeyini və nüfuzunu itirməkdən qorxur. Dirsə xanın qırx silahdaşının nüfuzuna xələl gətirən Buğacdırsa, Alp Aruzun nüfuzuna xələl gətirən Qazan xandır. Bir vaxt məclislərdə Qazan xanın sol tərəfində – mötəbər yerdə əyləşən Alp Aruz birdən-birə Qazan xandan sayğısızlıq görüb təlaşa düşür, yağmaya çağırılmamağı əvvəlki nüfuzunu itirəcəyinə bir işarə kimi qəbul edir. Qırx silahdaş Buğacı, Alp Aruz isə Salur Qazanı aradan götürməklə əvvəlki mövqe və nüfuzu saxlamağa çalışır. Alp Aruzun nüfuzu Dirsə xanın qırx silahdaşının nüfuzundan çox olduğundan Alp Aruzun törətdiyi toqquşmanın da miqyası xeyli böyük olur. Dirsə xanın qırx silahdaşı yalnız bir xanın xanimanında harmoniyanı pozmağa çalışırsa, Alp Aruz İç Oğuz və Dış Oğuzu qarşı-qarşıya qoymaqla Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 50 bütövlükdə Oğuz elinin harmoniyasını pozmağa çalı- şır. Həmişə Qazan xana arxa-dayaq olan, bununla da onun müsbət əvəzedici kimi özünü göstərən Alp Aruzun birdən-birə üzü dönür. Qazan xana düşmən kəsilən Alp Aruz onun mənfi əvəzedicisinə çevrilir. Müsbət əvəzedicisi kimi Alp Aruzu ən ağır döyüşlərdə Qazan xana köməyə gələn görürdük. Mənfi əvəzedici kimi Alp Aruzu hiylə işlədib Qazan xana qarşı planlar cızan görürük. Alp Aruz məkrli fəaliyyətə evin içindən başlayır. Əvvəlcə ağır qonaqlıq düzəldib, pay-püşk verib Əmən, Alp Rüstəm, Dönəbilməz, Dülək Uran və s. adlı-sanlı Dış Oğuz bəylərini öz planına qoşur, onlara and içdirir ki, bu gündən Qazana düşmən kəsiləcəklər. Dış Oğuz bəylərinin dəstəyindən tam ar- xayın olandan sonra Alp Aruz İç Oğuza əl atır, İç Oğuzdan Beyrəyi öz tərəfinə çəkmək istəyir. Beyrəyin Dış Oğuzdan qız aldığını nəzərə alan Alp Aruz Beyrəyi öz tərəfinə çəkməklə Qazan xanı xeyli zəiflədəcəyini düşünür. Bu niyyətin baş tutmadığını gördükdə Alp Aruz Beyrəyi aradan götürmək qərarını verir. İlk boyda Dirsə xanın qırx silahdaşını atdığı ad- dıma görə “qırx namərd” adlandıran ozan sonuncu boyda Alp Aruzu artıq qanadlı sözlərlə öymür, əksinə, ondan bir müxənnət kimi danışmalı olur. Ozan Beyrəyin dilindən Aruz barədə belə deyir: Qavat, mən bu işi duysam, sana böylə gəlirmiydim? Aldayıban ər tutmaq övrət işidir, Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|