Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
19 nasibəti, ondan istifadə etməsi yolları və üsulları barədə ay- rıca tədqiqat işləri aparmaq zəruridir» (107, 3). Təcrübəli folklorşünas bir neçə ildən sonra S.Vur- ğunun folklora münasibətini tədqiq edən kitabında «folklor və yazılı ədəbiyyat» məsələsinin elmi problematik aspekti olduğunu göstərmişdir: «Yazıçı və şifahi ədəbiyyat, onların qarşılıqlı əlaqəsi ədəbiyyatşünaslıq və folklorşünaslığımız- da çoxdan həllini gözləyən problemlərdən biridir... Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan sənətkarlarının xalq ədəbiyyatına münasibəti, ondan istifadə yolları və üsulları barədə tədqi- qat əsərləri yazılsa da, bunlar azdır» (108, 3-4). Tədqiqatçı R.Əhmədov da «Səməd Vurğun və folk- lor» problemini araşdırarkən məsələnin nəzəri əsaslarına toxunaraq yazır ki, folklor və yazıçı problemi bir sıra nə- zəri aspektlərdən diqqəti çəkir. Onun yazılı ədəbiyyatda təzahürü daha çox iki məqamda özünü büruzə verir. İlk öncə yazıçının yeri gəldikcə xalq yaradıcılığının çeşidli janrlarından, rəngarəng süjetlərindən, əfsanə və rəvayət- lərdən, atalar sözləri və zərbi-məsəllərdən... iqtibas yolu ilə istifadəsində, nümunələrin seçilməsində müşahidə olu- nur. İkinci halda isə bu təsir yazıçının bədii təfəkküründə və fərdi üslubunda, estetik ideyanın təzahüründə (mövzu- nun seçimindən tutmuş dilinə qədər olan komponentlərdə) duyulur. Bunlardan birincisi aydın nəzərə çarpdığı halda, ikincisi daha dərin qatlarda olur. Folklor və yazılı ədəbiy- yat bağlılığının bir cəhətini də yazıçının xalq yaradıcılığını zənginləşdirməsində görmək lazımdır. Bu prosesdə sanki dialektik çevrilmələr, transformasiyalar baş verir. Xalq yaradıcılığı ilə zənginləşən və formalaşan yazılı ədəbiyyat yenidən bu və ya digər şəkildə oxucunun (xalqın) dilinə ağzına düşən bədii nümunələrə, poetik deyimlərə çevrilir (114, 60). Fikirlərdən bəlli olduğu kimi, «folklor və yazılı ədə- biyyat» ədəbiyyatşünaslıq üçün bütün hallarda aktual və 20 zururi yanaşma aspektidir. Bu aspektin aktuallığı və zə- rurəti «Qorqud» eposunun müasir ədəbi düşüncəyə təsiri probleminin araşdırılması üçün də dəyişməz olaraq qalır. Baxmayaraq ki, folklor və yazılı ədəbiyyat bədii yaradı- cılıq hadisələri kimi bir axarda birləşə bilir. Ancaq bunları eyniləşdirmək olmaz. Bunlar bədii yaradıcılığın müxtəlif üslubları, tədqiqatlarda göstərildiyi kimi, kodları, yəni təs- vir dilləri, ifadə üsullarıdır. Prof. M.Həkimov və S.Rzasoy yazırlar: «Yazılı ədəbiyyat və folklor problemi ilk baxışdan sadə mövzu ki- mi görünsə də, əslində, yaradıcılığın çox mürəkkəb müna- sibətlər kompleksini, bədii özünüifadənin müxtəlif təsvir dillərini, ifadə kodlarını nəzərdə tutur. Folklor və yazılı ədəbiyyat etnik-bədii özünüifadə kontekstində düşüncənin həm diaxron (tarixən biri-birinin ardı ilə gələn – Y.İ.), həm də sinxron (yanaşı, eyni zamanda mövcud olan – Y.İ.) kodlarıdır. Burada diaxronluq bu kodların bir-birini şərt- ləndirməsi, folklor kodunun yazılı ədəbiyyat kodu üçün «arxekodu» təşkil etməsi deməkdir. Ancaq bu kodların münasibətlər sturukturu təkcə biristiqamətli, yəni diaxron deyildir. Yazılı ədəbiyyatın meydana çıxması, yazılı düşün- cə və özünüifadə tərzinin meydana çıxması folklor kodunu heç də «arxeləşdirməmiş», əksinə, bu kodların sinxron funksionallaşma mexanizmləri qurulmuşdur» (161, 64). Yazılı ədəbiyyat şifahi ədəbiyyatdan təkcə zaman- ca ondan sonra meydana çıxması ilə fərqlənmir. Müəlliflər göstərirlər ki, «yazılı ədəbiyyat - yazılı düşüncə tərzi de- məkdir. Bu, folklor özünüifadəsinin sadəcə yazı koduna keçməsi demək deyildir. Yazı kodu düşüncənin folklordan çox planda fərqli olan struktur mexanizmlərini nəzərdə tu- tur. Bu halda etnik özünüifadənin bədii-estetik tərzi kol- lektiv qəliblərdən çıxır. Düşüncənin ümumiləşmiş, sxem- ləşmiş formulları fərdiləşməyə, konkretləşməyə meyllənir. Minillərin qəlibləri öz sturukturunda fərdin nəfəsinin ifadə 21 mexanizmlərinin aktual üzvlənməsinə doğru inkişaf edir. Bu baxımdan, yazılı kod ümumbədii təfəkkür kodunun tamamilə yeni bir mərhələyə və uyğun olaraq sturuktura keçməsi deməkdir (161, 64-65). Yazılı ədəbiyyatla folklor düşüncəsinin biri-biri ilə bağlılığını vurğulayan müəlliflər onların biri-biri ilə mü- nasibətlərini aşağıdakı kimi səciyyləndirirlər: «Yazılı ko- dun meydana çıxması dialektik planda folklor kodunu inkar etmir. Kod paralelliyi, ümumbədii təfəkkürün ifadə tərzlərinin yandaşlığı yaranır. Bu halda hər iki kod bir- birinin, təbii ki, mexaniki paraleli olmur. Bütün ortaqlıq, korrelyativ (eyni əsaslı – Y.İ.) həmahəngliyə baxmayaraq, kodlar özünəməxsusluğunu saxlayır. Ən başlıcası, yazılı düşüncə kodu folklor düşüncə kodunun əsasında meydana gəlsə də, burada təsir birtərəfli yox, ikitərəfli olur: Yazılı kodu şərtləndirən folklor kodu yazılı kodun inkişafı, sü- rəkli «startı», sıçrayışlı dinamikası ilə get-gedə onun təsi- rinə düşməyə, başqa sözlə, əks təsirə məruz qalır. Bu ba- xımdan, yazılı ədəbiyyat və folklor munasibətlərinin ən ümumi poetik konteksti: - Folklorun yazılı ədəbiyyata təsirini; - Yazılı ədəbiyyatm folklora təsirini; - Folklor və yazılı ədəbiyyatın eyni zamanda qar- şılıqlı təsirlərini nəzərdə tutur» (161,65). «Dədə Qorqud» eposunun müasir milli ədəbiyyatla əlaqələrinə «folklor və yazılı ədəbiyyat» münasibətlər mo- delində baxıldıqda məsələnin tarixən çox mürəkkəb oldu- ğu meydana çıxır. Prof. K.Abdulla bu modeli daha dərin tarixi aspektdə «mif və yazı» münasibətlər modeli kimi müəyyənləşdirib «Kitabi-Dədə Qorqud»a bu kontekstdə yanaşmışdır. Alimin fikrincə, bu münasibətlər modeli son dərəcə dərindədir və ilk növbədə mif ilə yazı mədəniyyət- lərinin (kodlarının) sistem kimi hüdudları və biri-birinə keçidi nəzərdə tutan sistemlərarası diffuz məqamları ilə 22 bağlıdır. O yazır: «Vacib olan odur ki, biz belə bir aydın sualın əhəmiyyətini dərk edək: mifoloji təsəvvür harda qurtarır və Yazı mədəniyyəti hardan başlayır? Və vacib deyil ki, biz bu sualın dəqiq cavabını bilmirik, bəlkə, heç bunu bilməyimiz mümkün də deyil. Əsas məsələ odur ki, bu iki nəhəng mədəniyyət tiplərinin bu sualdan çıxış edib özünəməxsus xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək müm- kündür. Özü də bu, ona görə mümkündür ki, xoşbəxtlik- dən Dastan («Kitabi-Dədə Qorqud» - Y.İ.) özündə mifolo- ji dünyagörüşünün və Yazı mədəniyyətinin ən əlamətdar cizgilərini saxlayır. Bir az da dəqiqləşdirsək, bu mədəniy- yətlərin birindən digərinə körpü salan böyük və zəngin keçid mərhələsini özündə əks etdirir. Təkrar edək ki, açıq- aydın şəkildə yox, gizli şəkildə əks etdirir» (16, 23-24). Prof. K.Abdullanın bu fikrində mövzumuzla bağlı çox maraqlı iki məqam var. Birinci məqam ondan ibarətdir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» mifdən yazıya (həm də eyni zamanda: «folklordan ədəbiyyata») keçidi özündə yaşadan «körpüdür». Bu məqam «Dədə Qorqud» eposunun müasir Azərbaycan ədəbiyyatına coşğun və məhsuldar təsirinin, ədəbi düşüncədə meydana gələn «Dədə Qorqud» cazibə- sinin səbəblərini izah edir. Yəni bu eposun bədii maya- sında, poetik strukturunda folklordan yazılı ədəbiyyata ke- çidin hazır mexanizmləri var. Həmin mexanizmlər XX əs- rin birinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatının üfüqlərində «Dədə Qorqud» eposunun göründüyü «an»dan işə düşür və milli ədəbiyyatımızda «Qorqud» epoxasının başlanğı- cını qoyur. İkinci məqam isə mifdən yazıya («folklordan ədəbiyyata») keçidin mexanizmlərinin eposun strukturun- da gizli şəkildə mövcud olmasının prof. K.Abdulla tərə- findən xüsusi vurğulanmasıdır. Bu, bizim yuxarıda artıq hallandırdığımız «Dədə Qorqud» ədəbi ruhudur. Həmin ruh milli ədəbiyyatımızın bütün tarixi boyunca ona xas olub, «Kitabi-Dədə Qorqud» vasitəsi ilə müasir Azərbay- Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|