Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
15 2. «Kitabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan ədəbi düşün- cəsinin mərhələsi kimi: Müasir Azərbaycan cəmiyyəti «Dədə Qorqud» eposu ilə XX əsrin birinci yarısında tanış olmasına baxmayaraq, o, ilk növbədə milli ədəbi düşüncənin konkret mərhələ- sidir. Onun təşəkkül, formalaşma, canlı ifa dövrü var. Bu cəhətdən, «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu həm də Azərbay- can ədəbiyyatının - ümumədəbi düşüncə tarixinin konkret bir dövrüdür. Bu cəhətinə görə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının müasir Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri məsə- ləsinin öyrənilməsi Azərbaycan ədəbi düşüncəsinin kon- kret tarixi dövrü ilə müasir dövrünün tarixi-müqayisəli aspektdə tədqiqi deməkdir. 3. «Kitabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan ədəbi düşün- cəsinin qaynağı kimi: Bu istiqamət məsələnin «epos» aspektidir. «Kitabi- Dədə Qorqud» janrı etibarilə qəhrəmanlıq dastanıdır. La- kin bu dastan eyni zamanda xalqın bütün etnik-mənəvi dəyərlərini özündə cəmləşdirən, onu yaddaş xəzinəsi kimi qoruyan eposdur. Bir epos kimi Azərbaycan ədəbi düşün- cəsinin ilkin estetik normaları, müasir ədəbi növ və janr- ların «arxetipləri» - «rüşeymləri» bu dastanda qorunmaq- dadır. O, bir dastan kimi uzun əsrlər boyu canlı ifada ol- muş, daha sonra öz canlı mövcudluq tarixini başa vurub, yeni dastanların yaranmasına səbəb olmuş və orta əsrlərdə əlyazması halında qeydə alınmışdır. Bu gün «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu artıq bizim üçün milli ədəbi-estetik düşün- cənin tarixi arxetiplərini özündə qoruyan epos xəzinəsi - epik yaddaşdır. Bu səbəbdən dolayı «Kitabi-Dədə Qor- qud» dastanlarının müasir Azərbaycan ədəbiyyatı ilə əla- qəsini öyrənmək eyni zamanda müasir ədəbiyyatın öz ədə- bi-estetik qaynağı ilə bağlılığını araşdırmaq deməkdir. 4. «Kitabi-Dədə Qorqud»un Azərbaycan şifahi ədəbi düşüncə tarixinə təsiri: 16 Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı bütün növ və janrlar sistemi, mövzu, məzmun və ideya qaynaqları etibarilə qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının davamıdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» özündən sonrakı ədəbi düşüncəyə, xüsusilə Azərbaycan qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanla- rına çox güclü təsir etmişdir. Bu səbəbdən müasir Azər- baycan ədəbiyyatının «Kitabi-Dədə Qorqud»la əlaqəsinin bir xətti də orta əsrlər Azərbaycan şifahi ədəbiyyatıdır. Yəni «Qorqud» eposunun təsiri orta əsr Azərbaycan das- tanlarından keçməklə də gəlib müasir ədəbiyyatımıza çat- mışdır. Bu, haqqında yuxarıda bəhs etdiyimiz «Qorqud milli-ədəbi ruhu», yəni XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının əsrlər boyu varlığında, tarixi yaddaşında, düşüncəsinin köklərində həmişə mövcud olan, yaşamını günümüzə qə- dər sürdürən «Dədə Qorqud ruhu» məsələsidir. «Dədə Qorqud» eposu ədəbi ruh kimi Azərbaycan ədəbi düşün- cəsini ən qədim çağlarından tutmuş müasir dövrümüzə, günümüzə qədər daim müşayiət etmişdir. 5. «Kitabi-Dədə Qorqud»un yazılı ədəbi düşüncə ta- rixinə təsiri: Azərbaycan alimlərinin ədəbiyyatımızda «Dədə Qor- qud ənənələrinə dair apardığı araşdımalar göstərir ki, epos qədim və orta əsrlər ədəbiyyatımıza da güclü təsir göstər- mişdir. Məsələnin bu tərəfi məlum edir ki, müasir Azər- baycan ədəbiyyatının «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu ilə əlaqəsinin bir qaynağı da bu istiqamətdə axtarılmalıdır. Çünki müasir ədəbiyyat ənənə konktekstində qədim və orta əsrlər ədəbiyyatının varisidir. 6. «Kitabi-Dədə Qorqud» və müasir Azərbaycan ədəbiyyatı. Tədqiqatın başlıca məqsədini təşkil edən bu istiqa- mət həm xronoloji, həm də məntiqi-elmi baxımdan sonun- cu olub yuxarıdakı aspektlərlə sıx şəkildə bağlıdır. Əslin- də, «Kitabi-Dədə Qorqud» və müasir Azərbaycan ədəbiy- 17 yatı» mövzusu «Kitabi-Dədə Qorqud» və Azərbaycan ədə- biyyatı» kimi qlobal elmi problemin sözü gedən aspektlə- rindən biridir. Bu üzdən mövzuya hansı istiqamətdə baxı- lırsa-baxılsın, bu aspektləri birgə götürmək, bir aspekti öy- rənərkən digərlərini də öz dərəcəsində nəzərə almaq la- zımdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının müasir Azər- baycan ədəbiyyatına təsiri mövzusunun tədqiqi problemə ilk növbədə «folklor və yazılı ədəbiyyat» aspektində ya- naşma tələb edir. Bu, çox mühüm yanaşmadır və onun nəzərə alınması son dərəcə vacibdir. «Kitabi-Dədə Qor- qud» bütün hallarda folklor abidəsidir. Folklor abidəsinin bütün quruluş elementləri (mövzu, məzmun, forma, obraz, süjet, motiv, epizod, bədii dil, onun təsvir və ifadələr sis- temi və s.) istisnasız şəkildə folklor poetikasının qanuna- uyğunluqlarına tabedir və heç bir halda ondan qırağa çıx- mır. Folklor mətninin poetikası ilə yazılı ədəbiyyatın poe- tikası biri-biri ilə qırılmaz şəkildə bağlı olduğu kimi, on- ların arasında kəskin fərqlər də vardır. Bu bağlılıq (vəhdət) və fərqlər «folklor və yazılı ədəbiyyat» modeli çərçivə- sində reallaşır. Ə.Ələkbərli folklorun və yazılı ədəbiyyatın özünəməxsusluğunu səciyyələndirən (həm də müəyyənləş- dirən) bədii şərtilik amili haqqında yazır ki, «bu, ilk növ- bədə, ümumiyyətlə, folklor təfəkkürü, folklorun digər bə- dii yaradıcılıq sahələrindən, o cümlədən yazılı ədəbiyyat- dan fərqli spesifik poetikası ilə bağlı əlamətdir və dün- yanın bütün digər xalqlarının şifahi söz sənəti tarixində bu və ya digər forma və səviyyədə müşahidə olunur. Xüsusilə qədim dövrlərdə folklorda gerçəkliyin bizim bugünkü (bədii - Y.İ.) təfəkkür tərzimizə müvafiq yox, məhz ilkin- ibtidai təfəkkür prizmasından keçirilərək əks olunduğunu və bu təfəkkür tərzi üçün bir sıra keyfiyyətlərin (məsələn: hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin səciyyəvi olma- ması; bir sıra anlayış və təsəvvürlər, o cümlədən canlı və 18 cansızlar, insanlar və heyvanlar arasında diferensiasiyanın, yaxud lazımi səviyyədə diferensiasiyanın yoxluğu və s.) səciyyəviliyini də nəzərə alsaq, onda folklorun bədii şərti- lik elementlərindən istifadə özünəməxsusluğundan hətta onun poetikasının əsas komponenti kimi danışa bilərik» (116, 162). Azərbaycan folklorşünaslığında folklor mətnlərinin folklorun öz poetikasına uyğun yox, yazılı ədəbiyyat prinsipləri ilə təhlil olunması rast gəlinən haldır. Həmçinin ədəbiyyatşünaslıqda ədəbi əsərlərdəki folklor «layının» (folklor motiv və obrazlarının) təhlili zamanı «folklor və yazılı ədəbiyyat» münasibətlər modelinə bir çox hallarda etina edilmir. Nəzərə alınmır ki, hər hansı folklor obrazı yazılı ədəbiyyata gələrkən yazıçı təxəyyülünə uyğun də- yişsə də, ədib onun üzərində müxtəlif yaradıcılıq əməliy- yatları aparıb həmin folklor obrazını öz ideyasının daşı- yıcısı kimi yenidən yaratsa da, bu folklor obrazının «bət- nində», «mayasında» (obrazın semantik strukturunda, for- mal-poetik quruluşunda və s.) folklor poetikasının qanuna- uyğunluqları yaşamaqda davam edir. Bu amildən irəli gəl- məklə hər hansı yazılı ədəbiyyat əsərində folklor qatının araşdırılması, o cümlədən bizim tədqiqatımızda olduğu kimi müasir Azərbaycan ədəbiyyatında «Kitabi-Dədə Qor- qud» dastanlarının təsirinin qlobal aspektdə öyrənilməsi zamanı «folklor və yazılı ədəbiyyat» münasibətlər modeli hökmən tətbiq olunmalıdır. Prof. P.Əfəndiyev görkəmli dramaturq C.Cabbarlı yaradıcılığında xalq ədəbiyyatından istifadə məsələsindən bəhs edən kitabında yazır: «Yazılı ədəbiyyat və folklor, bunların qarşılıqlı əlaqə və təsiri ədəbiyyatşünaslıq və folk- lorşünaslığı həmişə düşündürmüşdür. Bu problem həm də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xəlqilik, realizm, sənətkar- lıq kimi mühüm məsələlərlə bağlıdır. Ona görə də müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan söz ustalarının xalq ədəbiyyatına mü- Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|