Microsoft Word etraf muhit cavab az doc
Yüklə 480,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Energetika
- Neft v ə neft emalı s ənayesi
- Qaz s ənay əsind ən
- 11. T əbii şərait v ə t əbii resurs anlayı şları, onların t əsnifatı.
- T əbii resurslar
- maddi istehsal resursları v ə xidm ət sah əl ərinin resursları. Maddi istehsal resursları özünd ə a şa
10
gəlir. Neqativ ekoloji nəticələr çox vaxt maddi istehsal sahələri və sahələrarası komplekslərin fəaliyyətində özünü göstərir. Energetika − − − − ətraf mühitə çoxamilli təsirlər göstərir − − − − atmosferə qaz şəklində tullantılar, su hövzələrinə çirkli sular axıdılır, sudan böyük həcmdə istifadə olunur, landşaftda dəyişikliklər yaranır, neqativ qeoloji proseslər inkişaf edir. Su-elektrik stansiyaları də təbiətə müəyyən qədər bərpa olunmayan ziyanlar vurur, belə ki, inşa olunan su anbarlarının altında xeyli torpaq sahələri, yaşayış məntəqələri, məhsuldar ə kin sahələri, otlaqlar və meşə zonaları qalır. Çöl zonasında su anbarlarının yara- dılması torpaqların bataqlıqlaşması, torpaq fondunun itirilməsi, sahil yamaclarının dağılması və s. hadisələrli ilə nəticələnir. Neft və neft emalı sənayesi − − − − hər şeydən əvvəl hava hövzəsinə əsaslı sürətdə mənfi təsir göstərir. Neft emalından hava hövzəsinə karbohidrogen, kükürd dioksid, karbon oksidi və azot atılır. Neft emalı sənayesi mərkəzlərində əsas fondların çox işlədilməsi, köhnəlmiş texnologiyadan istifadə olunması havanın çirklənməsini artırır, istehsal tullantılarının azaldılmasına mane olur. Neft hasilatı rayonlarında neqativ ekoloji vəziyyət yer səthinin çokməsini artırır və nəticədə böyük həcmdə neftin çıxarılmasında laylararası təzyiqin azalması müşahidə olunur (Bakı və Qərbi Sibirin bir neçə neft mədənləri kimi). Ə traf mühitə axıdılmış neft və borularda qəzalar nəticəsində minerallaşmış çirkab sular vasitəsilə ciddi ziyan dəyir Qaz sənayəsindən – atmosferə karbon oksidi (bütün sahələrdən atılan tullantılarnın 28%-i), karbon (24%), uçan üzvü birləşmələr (19%), azot oksidi (6%), kükürd dioksid (5%) atılır. Daimi donuşluq zonalarında qaz hasilatı təbii landşaftın dağılması ilə yanaşı kriogen prosesləri − − −
soliflyuksiyanı yaradır. Neft və qaz hasilatı sahələri təbii-resurs potensialını üzvü mineral xammalların azalması nəticəsində məhdudlaşdıran əsas amillərdən biridir. Kömür sənaye müəssisələrinin fəaliyyəti, böyük həcmli suxurların yerdəyişməsi, geniş ərazilərdə səth, qrunt və yeraltı suların rejiminin dəyişməsi, torpağın strukturunun və məhsuldarlığının pozulması, kimyəvi proseslərin aktivləş- məsi, nəhayət, mikroiqlimin dəyişilməsinə şərait yaradır.Praktik olaraq mədən 11
işləri torpaq resurslarının, o cümlədən əkilən torpaqların, meşə sahələrinin itirilməsinə səbəb olur. Qara metallurgiya şəhərlərin hava hövzəsini karbon oksidi (67,5 %), bərk tullantılar (15,5%), kükürd anhidridi (10%-dən çox), azot oksidləri (5,5%) ilə çirkləndirir. Metallurgiya kombinatlarının yerləşdiyi ərazilərdə kükürd-karbon birləşmələrinin orta illik miqdarı 5 PDK, benzapiren isə 13 PDK-dan artıq olur. 11. Təbii şərait və təbii resurs anlayışları, onların təsnifatı. Təbii mühit insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təbii bazasıdır. nsanın bütün istehsal fəaliyyəti təbiətin dəyişdirilməsi prosesi kimi təqdim olunur. Cəmiyyətin tələbatı nöqteyi-nəzərindən təbiət şərti olaraq iki qrupa bölünə bilər: maddi isteh- salda və qeyri-maddi xidmətdə bilavasitə iştirak edən (təbii resurslar) və qalanlar (təbii şəraitə aid olanlar). Təbii şərait – təbiətin elementləri olub, istehsal prosesində bilavasitə istifadə olunmur, lakin insanların həyat fəaliyyətinə təsir göstərir. Təbii şəraitdən ə n çox asılı olan sahələr kənd təsərrüfatı, hasilat sənayesi, nəqliyyatın ayrı-ayrı sahələri, rekreasiya fəaliyyəti və s.-dir. Təbii şərait insanların təsərrüfat fəaliyyətinə ya əlverişli (optimal temperatur rejimi, havanın rütubətliliyi və i.a.) və ya neqativ təsirlər göstərir. Yüksək dağlıq relyef, sərt iqlim, daimi donuşluq, bataqlıq, səhralar ərazilərin təsərrüfat öbaxımından mənimsənilməsini çətinləşdirir.
qüvvələrin inkişaf səviyyəsinin göstəricisi kimi xammal və enerji bazası qismində həm istehlak predmeti (içməli su, yabanı bitkilər, ov heyvanları, balıq və s.), həm də istehsal vasitəsi (əmək vasitəsi və cismi) kimi çıxış edir. Resurslar, insanların təbiətə təsiri ilə şəxsi istehlaka çevrilir ki, bu da əmək vasitəsi adlanır. Əmək vasitəsi kimi torpaq, yer, ərazi kimi çıxış edir, çünki burada faydalı qazıntılar, təbii xüsusiyyət və enerjidaşıyıcı olan əmək prosesi baş verir. Əmək vasitəsinə, həmçinin, küləyin, hündürlükdən axan suyun, qabarma və çəkilmənin gücü, kimyəvi, biokimyəvi reaksiyalar və s. aid edilir. Əmək vasitələri təbii xammallar olmaqla, istehsal prosesində emala tabe olaraq öz formasını dəyişir. nsanlar 12
təbiətdə böyük miqdarda əmək vasitələrinə hazır vəziyyətdə rast gəlirlər (faydalı qazıntı yataqları, təbii meşələr, daxili su hövzələrində, dəniz və okeanlarda balıq resursları və s.). Təbii resursların maddi tərkibi tarixən insan cəmiyyətinin biliyi və məhsuldar qüvvələrin inkişafının əldə edilmiş səviyyəsindən asılı olmuşdur. XVII ə srdə insanlar 30 kimyəvi elementdən, XIX əsrdə 50, XX əsrin əvvəllərində isə artıq 60-a qədərindən istifadə etmişlər. Hal-hazırda təsərrüfata 90-dan çox kimyəvi elemеnt cəlb edilmişdir ki, bu da insana məlum olan maddələrin böyük hissəsidir. ctimai istehsalın ilkin mərhələlərində inkişaf, əsas etibarilə, bioloji resurslara (yabanı bitkilərə, əkinçiliyə, heyvandarlığa), sonralar mineral resurslara, o cüm- lədən əvvəlcə metal mənşəli xammalara, ardınca üzvi (kömür, neft), nəhayət, kimyəvi (fosforit, apatit və s.) resurslara əsaslanmışdır. qtisadiyyatda daha çox nəzəri cəlb edən enerji mənbələri − − − − su enerjisi, o cümlədən qabarma, çəkilmələr, günəş, külək, yeraltı sualrın istiliyi və nəhayət, nüvə enerjisi olmuşdur. Təbii resursların öyrənilməsində elmi təsnifatın mühüm əhəmiyyəti vardır, belə ki, vasitələrin, obyektlərin və təbii mühitin hadisələrinin qruplara bölünməsi funksional əhəmiyyət göstəricisidir.
mənşəyinə (genezis) görə aparıla bilər. Bu təbii təsnifat adlanır. Xüsusiyyətlərinə görə təbii resurslar aşağıdakı qruplara ayrılır: mineral resurslar (faydalı qazıntılar), su, torpaq, bioloji resurslar (bitki və heyvani mənşəli) və s. Hər qrup daha kiçik sahələrə də bölünə bilər. Təbii resursların ehtiyatlarının məhdudiyyətlilik problemi ilə əlaqədar, tükənən və bərpa olunma göstəriciləri əsasında aparılan təsnifatın da əhəmiyyəti böyükdür və bu, həmçinin ekoloji təsnifat adlanır. Bu baxımdan, resurslar tükənməyən (günəş enerjisi, külək, axan sular, yerin daxili istiliyi və s.) və tükənənlərə bölünür. Tükənən təbii resurslar, öz növbəsində, bərpa olunanlara (torpaq, su, bitki, heyvan) və bərpaolunmayanlara (mineral sərvətlər) ayrılır. Baxmayaraq ki, resursların əsas istiqaməti insan cəmiyyətinin tələbatını ödəmək olsa da, onların təsərrüfat təsnifatı (iqtisadi) böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun əsasında xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində resurslardan artıqlaması ilə istifadə olunması durur. Bu xüsusiyyələrinə görə onlar iki qrupa ayrılır: − − − − maddi istehsal resursları və xidmət sahələrinin resursları. Maddi istehsal resursları özündə aşağıdakıları birləşdirir: a) sənaye əhəmiyyətli – yanacaq, energetika, metal filizləri, aqrokimyəvi, su, meşə xammalları və s; Yüklə 480,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|