Microsoft Word fm idar?Etm? M?Diniyy?Ti 2013. doc

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

111

belə ki, monarx hər şeyi bilən deyil və qarşısında duran bütün vəzifələri ey-

ni dərəcədə uğurla qavraya biməz”. “Saray cərəyanları və müxalifətin sahə 

vətənpərvərliyinin” əksinə olaraq, Bismark dövlət maraqlarını müdafiə et-

məyə can atırdı. O, “...hökmdarı cilovlamağa çalışan, ona hökmdarlıq vəzi-

fələrini bütün həcmi ilə görməyə, sui-istifadənin qarşısını almağa mane 

olan saray adamları, vəzifəpərəstlər və fantaziyaçılar“ tərəfindən hökmdara 

olan təhlükə qorxusuna yol verməmək üçün parlamentdə və mətbuatda hö-

kuməti açıq tənqidin lehinə çıxış edirdi. 

Qeyd etmək maraqlıdır ki, mənşəcə zadəgan və monarxist Bismark, 

onun tərəfindən tətbiq edilən və 12 il müddətində sosialistlərə qarşı mövcud 

olan, kapitalizmin obyektiv sinfi ziddiyyətlərini aradan qaldırmağı bacar-

mayan qanunlara baxmayaraq, əmin idi ki, respublika ən səmərəli dövlətçi-

lik formasıdır.  

 

Dövlətçiliyin iki tarixi forması haqqında 

 

Astronomiya, geologiya, fizika, kimya və biologiyada təbiyyat elmi 

evolyusionizminin (təkamül nəzəriyyəsinin) parlaq qələbələri nəticəsində, 

XIX əsrin ikinci yarısında evolyusionizm insanı və cəmiyyəti, onun mədə-

niyyət tarixini öyrənmək üçün geniş istifadə edilməyə başladı. Bunun nəti-

cəsində etnoqrafiya – humanitar biliklər çərçivəsində insan mədəniyyətinin 

inkişaf qanunauyğunluqlarının aşkarlanmasına yönəldilmiş insanşünaslıq - 

antropologiya elmi adlandırılmağa başlandı. Burada mühüm rol Eduard 

Bernetti Taylor, Luis Henri Morqan və XIX əsrin digər məşhur etnoqrafla-

rına və tarixçilərinə məxsusdur.  

Baxmayaraq ki, evolyusionizm ilk əvvəl mədəni inkişaf mahiyyətini nə-

zərdən keçirərək onun dövri, coğrafi, etnik və digər amillərlə şərtlənən xü-

susiyyətlərini diqqətdən kənarda qoymuşdu, ümumiyyətlə, o bir sıra üstün-

lüklərə malik idi. Bunlara: etnoqrafiyaya tarixilik prinsipinin tətbiq edilmə-

sini, inkişaf ideyasının dəyişməzlik ideyasına qarşı qoyulmasını; bəşəriyyə-

tin birliyi və onun inkişafının mütərəqqi xarakteri ideyasının irəli sürülmə-

sini, mədəniyyətin dinamikasının, insan cəmiyyətlərinin irqi, coğrafi və di-

gər fərqlərdən asılı olmayan müqayisəli təhlilinin tədqiqi, həmçinin mədəni 

inkişafın pillələrinin aşkar edilməsini aid etmək olar.  

1871-ci ildə nəşr edilmiş “İbtidai mədəniyyət” tədqiqatında mədəniyyət 

haqqında elmdə evolyusionizm anlayışına toxunaraq, Taylor bəşəriyyət ta-

rixini təbiət tarixinin bir hissəsi kimi nəzərdən keçirir. İnsanın düşüncələri-

ni, arzu və əməllərini təbiət hadisələrini idarə edən qanunlara uyğunlaşdıra-

raq, o, insanlığın birliyi və inkişafın uyğun pillələrində onun mədəniyyəti-

nin oxşarlığını əsaslandırdığı - “insan təbiətinin ümumi oxşarlığı” və “insa-

---

Fuad Məmmədov

 

 

112

nın həyat şəraitinin ümumi oxşarlığı” qanunlarını ayırır. Bununla yanaşı o, 

mədəniyyətin təkamülünü yalnız müstəqil inkişaf kimi deyil, həm də tarixi 

təsirlərin və mənimsəmələrin, sivilizasiyanın müəyyən nailiyyətləri və inki-

şaf təcrübəsinin yayılması nəticəsi kimi nəzərdən keçirir. Bunu nəzərə ala-

raq o, mədəniyyətdə ümumi ilə yanaşı ayrı-ayrı xalqların mədəni xüsusiy-

yətlərinin də öyrənilməsini zəruri hesab edir və güman edir ki, “meşənin ar-

xasında ağacları görməyənlər ağacların arxasında meşəni görməyənlərdən 

yaxşı deyil”. Bu baxımdan bizə elə gəlir ki, müasir idarəetmə texnologiya-

larının başa düşülməsi və qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif xalqların idarə-

etmə mədəniyyətinə tarixi nöqteyi-nəzərdən baxmaq maraqlıdır.  

Dövlət idarəçiliyi ilk dövlətlərin  əmələ  gəlməsi ilə meydana çıxıb.  İlk 

cəmiyyətlərin və dövlətlərin təşkil edilməsinin  əsas zəmini ailə  və  qəbilə 

idi. Lippertin konsepsiyasına uyğun olaraq, ilk dövlət törəmələri iki əsas 

formada yaradılırdı: bəziləri, digər ailələrin sərf edilməsi və birləşdirilməsi 

yolu ilə ailənin patriarxal genişləndirilməsi idi, digərlərı, ailə  təşkilatının 

təqlidi əsasında birliklər yaratma yolu ilə yaradılırdı. Bu zaman ailə və qə-

bilə birliyi birgə fəaliyyət və qarşılıqlı yardım, birgə mühafizə və müdafiə 

olunmaq məqsədilə bərabərhüquqluluq şəraitində formalaşırdı.  

Dövlətlərin ilk, patriarxal formasına: Misir, Şumer, Akkad, Babil, Aş-

şur, Çin, Yaponiya, Tibet, Türkiyə  və başqaları aiddir. Bu dövlətlərdə ilk 

əvvəl padşahlar və imperatorlar xalqın atası hesab olunurdular, torpağın və 

onun üzərində yaşayan xalqın yeganə sahibkarı idilər, hüdudsuz hakimiyyə-

tə malik idilər və insanların həyatını idarə edirdilər. Məsələn, Misirdə firon 

– ölkə allahı Amona-Ranın ruhunun yaşadığı qab, “böyük ev”, onun oğlu 

və yerdəki təcəssümü hesab edilirdi. Onun haqqında “hər şeyə həyat və nə-

fəs verən” kainat hökmdarı kimi danışırdılar. Kahin “müqəddəs” yağsürtmə 

mərasimini həyata keçirirdi, yəni ona Amona-Ranın ruhunu daxil edirdi, 

bununla ona ilahi güc verirdi. Lap qədim zamanlardan müqəddəs əsa, atalıq 

hakimiyyətinin simvolu kimi, bir hökmdardan digərinə ötürülürdü. Sonralar 

bu rolu çar hakimiyyətinin simvolu olan skipetr - jezl oynamağa başladı. 

Almanlarda müqəddəs əşya və atadan oğula keçən hakimiyyət simvolu qı-

lınc hesab olunurdu.  

Tədricən dövlətçilik mədəniyyətinin ilkin formaları, həyat tələbatları və 

insanların dəyişən dünyagörüşü ilə şərtlənən yeni məzmunla dolmağa baş-

ladı. Zaman keçdikcə Skandinaviya dövlətlərində, Frank krallığında, Yapo-

niyada, Tibetdə  və digər ölkələrdə hakimiyyətin, allah ruhunun daşıyıcısı 

olan kral və dövlət həyatının gündəlik idarəçiliyini həyata keçirən hakim 

arasında bölüşdürülməsi tələbatı üzə çıxdı. Beləliklə, əsrin ortalarında, kral-

ların simvolik əhəmiyyət daşıdıqları bir dövrdə Skandinaviya ölkələrində 

hakimlər və dövlət şuraları yaranmağa başladı. Frank dövlətində Merovinq-

---