Microsoft Word fm idar?Etm? M?Diniyy?Ti 2013. doc

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

115

yətindən qabaq olan ən qədim parlamentarizm nümunəsi idi. Parlamentin 

daha ilkin idarəetmə forması  Qədim  Şotlandiyanın hakim parlamenti idi. 

Öz imtiyazlarını normand dövründən qoruyub saxlayan, daha kübar zadə-

gan nəsilləri ilə  təmsil olunmuş perlər palatası - müasir Birləşmiş Krallıq 

parlamentinin yuxarı palatası da belə model üzrə yaradılmışdır.  

Almaniyada idarəçilər rolunu icma birliyi üzvlərinin özləri ifa etsələr də, 

bu fəaliyyətin başında, hökmdar hakimiyyəti üçün xarakterik olan patriar-

xal idarəçilik  ənənələrini qoruyub saxlamış “tunginlər” və ya “qrafiolar” 

dayanmışdılar.  Ən qədim zamanlarda Romada hökmdar vəzifəsinə  qəbilə 

ittifaqlarının hər birinin başçıları növbə ilə təyin olunurdu. Sonra hökmdar-

ların idarəetmə fəaliyyətini kahin funksiyaları ilə məhdudlaşdırmağa başla-

dıqda, “atalar” öz aralarında icra səlahiyyətərini bölüşdülər və dövlət vəzi-

fələrini qısa müddətə tutmağa başladılar. Zamanın təsiri altında ənənəvi döv-

lətlərin hökmdar hakimiyyəti tədricən, torpaq mülkiyyəti hüququ və dini ayin 

vəzifələrini özündə saxlayaraq, özlərinin idarəetmə səlahiyyətlərini qəbilə itti-

faqları rəhbərləri ilə bölüşməyə başladılar. Patrisilərin torpağa xüsusi mülkiy-

yəti artdıqca, kral dövlətin yalnız xam torpaqlarının mülkiyyətçisi oldu. Buna 

baxmayaraq, qəbilə ittifaqlarının birləşməsi nəticəsində yaranan dövlətlərdə də, 

onların inkişaf səviyyəsinə görə, bütün xalqın maraqlarını  təmsil edə biləcək 

hökmdarın və ya kralın seçilməsinə ehtiyac yarandı.  

İngiltərənin, ölkə feodalizminin formalaşması prosesini tamamlayan 

normand istilası zamanlarında (1066-cı il), ölkədə mülkiyyət hüquqları mü-

nasibətləri patriarxal hökmdar hakimiyyəti prinsipləri ilə şərtlənirdi. Ümu-

mi torpağın “inklərin torpağı”, “günəşin torpağı” və “xalqın torpağı”na bö-

lündüyü İnk dövlətindəki (XIII-XV) ali hakimiyyət idarəetməsinə oxşar XI 

əsr İngiltərəsində də torpaq krala məxsus rıtsar lenlərinə, kilsə lenlərinə və 

xalq lenlərinə bölünmüşdü.  

Əhalinin artması, dünyanın müxtəlif ölkələrinin sosial-mədəni inkişafın ta-

rixi pillələri ilə irəliləməsi ilə  əlaqədar sivilizasiyanın müxtəlifliyi artırdı  və 

dövlət idarəçiliyi problemləri mürəkkəbləşirdi. Qədim Yunanıstanda aristokrat-

lar və demokratlar, Qədim Romada patrisilər və plebeylər, orta əsr avropa şə-

hərlərində “qəbilələr” və “sexlər” (silki təşkilatlar) arasındakı mübarizə nümu-

nələrində biz görürük ki, bir vaxt qəbilələrin birləşməsindən əmələ gələn şəhər 

əhli, buna baxmayaraq, şəhər həyatının yeni şəraitində zaman keçdikcə öz hü-

quqlarının, həmçinin idarəçilik hüquqlarının tanınmasına nail olmağı bacardı. 

“Şəhər azadlıqları” uğrunda inadlı mübarizə sayəsində əldə edilmiş yeni həyat 

və idarəetmə forması alman şəhər quruluşunda dayaq və müdafiə aldı, sonralar 

isə slavyan dövlətçilik mədəniyyətində də yayıldı.  

Almaniyada orta əsr kralı artıq – torpağı və onun üzərində yaşayan xalqı 

özünün bölünməz mülkiyyəti kimi nəzərdən keçirən qədim dövrün zalım 

---

Fuad Məmmədov

 

 

116

patriarxal hökmdarı deyildi. O, sülhün, Almaniya xalqının həyatının və mül-

kiyyətinin qoruyucusu, ölkədəki  əcnəbilərin təhlükəsizliyinin zamini, məhkə-

mə hakimiyyətinin sahibi hesab olunur, ticarətin və istehsalın inkişafına yardım 

edir. XIV əsrdə alman və Çexiya şəhərləri siyasi hüquq bərabərliyi uğrunda za-

dəganlarla  əbəs yerə mübarizə aparmırdılar. Orta əsrlər  İngiltərəsinin parla-

menti, tədricən başlıca dövlət idarəçiliyi orqanı oldu. 1215-ci ildə ingilis kralı 

İohan Bezzemelni tərəfindən imzalanmış Böyük Azadlıqlar Xartiyası rıtsar-

lara, azad kəndlilərin yuxarı  təbəqəsinə  və  şəhərlərə  bəzi imtiyazlar verə-

rək, kralın hüquqlarını məhdudlaşdırırdı. 1265-ci ildə İngiltərə parlamentin-

də, sonralar dünyanın bir çox ölkələrinin parlamentlərində iki dəfə artıq nü-

mayəndə seçmə qaydası üçün presedent olan, icma palatalarının seçkili ins-

titutu tətbiq edildi. 

Qədim və orta əsr dövlət idarəçiliyində məhkəmə mühüm yer tuturdu. Mü-

hakimə üsulunda baş verən dəyişikliklər dövlət idarəçiliyindəki tendensiyaların 

dəyişməsinin göstəricisi oldu. Atalıq hakimiyyətinə əsaslanan patriarxal məh-

kəmə yeni sosial-mədəni şəraitdə xalqın ruhuna daha çox uygun olurdu. Avro-

pa cəmiyyətinin tədricən demokratlaşması  və xalqın hüquq düşüncəsinin art-

ması ölçüsündə hüquqi prinsiplərin dəyişməsi baş verirdi. Əgər qədim dövrdə 

məhkəmənin əsas prinsipi yalnız, “icmanın rifahı”na yönəldilmiş atalıq iradəsi-

nin ifadəsi idisə, orta əsrlər dövründə daha çox hüquqi bilik belə prinsip oldu. 

Əgər əvvəllər günahı cəzanın dərəcəsi ilə tutuşduraraq ölçmək cəhdi olmurdu-

sa, bunun nəticəsində “ata”nın qanunlarını pozan insanların cəzasında heç bir 

məhdudiyyət yox idisə də, həyatın real tələblərinə uyğun olaraq, müəyyən hü-

quq normaları tədricən formalaşmağa başladı.  

İkinci tip Avropa dövlətlərində formalaşan hüquqi qayda onunla şərtlənirdi 

ki, məhkəmə  hər bir ailədə - həmin ailənin üzvləri və qullarına münasibətdə 

atanın hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına yönəlmişdi.  İdarəetmənin hüquqi 

əsası kimi yeni hüquqi münasibətlərin mənbəyi bərabərhüquqlu ailələrin sülh 

ittifaqı oldu. Mülkiyyət haqqında məsələnin həlli, əslində özü məhkəmə təşki-

latçısı olan icma təfəfindən tanınmasından asılı olmağa başladı. Məhkəmə qə-

rarlarının hamı tərəfindən qəbul edilməsi məqsədilə mülkiyyətin əldə edilməsi 

və verilməsi müəyyən yerdə və müəyyən vaxtda açıq şəkildə həyata keçirilmə-

yə başladı. Bir qayda olaraq bu, bütpərəstlərdə ibadət yeri idi. Məsələn, frank-

larda o, “Malberq” adlanırdı və patriarxın palatasının yanında yerləşirdi. Xristi-

anlıq dövründə belə yer kilsə meydanı oldu.  

Xalqın belə yığıncaqlarda iştirakı izazə xarakteri daşıyır və iştirakçıların 

üzərinə, hüquqi qüvvədənsə, müəyyən məsuliyyət qoyurdu. Vaxt keçdikcə 

və əhalinin sayının artması ilə “ali məhkəmə ittifaqları” xarakteri alan məh-

kəmə yığıncaqlarında icmaların nümayəndəlik sistemi yaradıldı. Almaniya-

da müəyyən hüquqi təsəvvürlərə və hüquqi biliklərə malik xalq nümayən-

---