Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
47
Burada A.N.Kononovun maraqlı mövqeyi
diqqəti
cəlb edir. Türk və özbək dillərini tədqiq edən rus türko-
loqu özbək dilində
-a, -y şəkilçisi ilə formalaşan indiki-
gələcək zaman formasını
indiki zaman, türk dilində
-r,
-ır
4
, -ar
2
şəkilçiləri ilə əmələ gələn formanı
indiki-gə-
ləcək zaman adlandırır və onu
indiki zaman daxilində
təqdim edir.
N.K.Dmitriyev isə bu formanı
indiki-gələcək za-
man adlandırsa da, A.N.Kononovdan fərqli olaraq onu
indiki zamana deyil, gələcək zamana aid edir.
-Ir şəkilçili zaman formasına fərqli münasibətlər-
dən biri N.P.Dırenkovaya məxsusdur. Belə ki, müəllif
-ır şəkilçisini gələcək zamanın
formal əlaməti kimi gös-
tərsə də, onun “eyni zamanda indiki zaman mənasını”
1
bildirdiyini yazır.
Bu o deməkdir ki,
-ır şəkilçisi tofalar dilində həm
indiki, həm də gələcək zamanı ifadə edir. Məsələn,
men
qılırmen, sen qılırsen, ol qılır və s. dedikdə həm indiki,
həm də gələcək zaman nəzərdə tutulur.
C.Curayeva da özbək dilində
-a, -y şəkilçisi
ilə dü-
zələn bu zaman formasını
indiki-gələcək zaman adlan-
dırır və onu gələcək zamana daxil edir.
2
Sibir tatarlarının dilini tədqiq etmiş D.Q.Tumaşeva
barabin tatarlarının dilində, tom dialektində
-r ünsürü
1
Дыренкова Н.П.Тофаларский язык.//Тюркологические исследова-
ния. Москва-Ленинград, 1963, с. 18.
2
Джураева Дж. (Мухиддинова) Категория будущего времени глагола
в современном узбекском языке. АКД. Ташкент, 1961.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
48
ilə əmələ gələn indiki-gələcək zaman formasını gələcək
zaman daxilində verir.
1
A.Xaciyev də digər əksər müəlliflər kimi əvvəllər
indiki-gələcək zaman formasını indiki zamanın
fel for-
ması olaraq nəzərdən keçirmiş, lakin sonralar onu xüsu-
si növ kimi ayırmağa başlamış və qeyd etmişdir ki, ona
yalnız indiki yaxud yalnız gələcək zaman forması qis-
mində baxmaq olmaz.
∗
A.N.Kononov türk dilində indiki zamanı 3 zaman
formasından ibarət olduğunu göstərir:
-yor şəkilçisi ilə
düzələn indiki zaman I, -r, -ır, -ar şəkilçisi ilə formala-
şan indiki-gələcək zaman, -makta, -mekte şəkilçisi ilə
düzələn davamlı indiki zaman.
2
O, özbək dilində də in-
diki zamanın 3 formasını
indiki-gələcək zaman(-a,-y),
konkret indiki zaman(yap), davamlı indiki zaman(-mok-
da) formalarının olduğunu qeyd edir.
3
E.R.Tenişev sarı-uyğur dilində 3 indiki zaman for-
masının olduğunu bildirir.Müəllif
-p+par(II
və III şəxs-
lər üçün həmçinin
-dro) ilə düzələn formanı
indiki za-
man I, -
γaq,-qaq,-gek, -kek ilə əmələ gələn formanı
in-
1
Тумашева Д.Г.Язык сибирских татар.Ч.II.Изд.Казан.Ун.-та, 1968, 184с.
∗
Bax: К.Усманов. Формы настоящего времени глагола в говорах уз-
бекского языка. АКД. Ташкент, 1969, 22 с.
2
Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного
языка. М.-Л., Изд. АН СССР, 1956,
3
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного
языка. М.-Л., Изд. АН. СССР, 1960,
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
49
diki zaman II, -ōyan, -ūyan şəkilçisilə düzələn formanı
indiki zaman III adlandırır
1
.
V.İ.Rassadin indiki zamanın 3 formasını göstərir:
adi indiki zaman(-dır(ı), -dir(i), -dur(u), -dür(ü)), kon-
kret indiki zaman (-u,-ı), davamlı indiki zaman(-bı-
şaanqa)
2
. Yakut dilində indiki zamanın yalnız
bir for-
masının –
indiki-gələcək zamanın olduğunu bildirilir.
Müasir Azərbaycan dilçiliyində də indiki zamanın
sayının artırılması halları olmuşdur.
-ır, -ir, -ur, -ür şə-
kilçisi ilə düzələn indiki zaman formasından başqa bə-
zən -
maqda, -məkdə şəkilçisini də indiki zaman şəkilçi-
si kimi təqdim etmişlər.
1971-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan dilinin
qrammatikası” kitabında indiki zamanın iki forması
göstərilir:1)
-ır
4
şəkilçisi ilə düzələn indiki zaman,
2) -
maq-
da, -məkdə ilə düzələn indiki zaman
3
.
Birinci növ bizə məlum olan indiki zamandır. Gös-
tərilən ikinci indiki zaman isə
-maq, -mək məsdər for-
ması ilə
-da, -də hal şəkilçisinin birləşməsindən əmələ
gələn indiki zamandır. Məs.:
yazmaqdayam, yazmaqda-
san, yazmaqdadır, yazmaqdayıq, yazmaqdasınız, yaz-
maqdadırlar və s.
1
Тенишев Э.Р.Строй сарыг-югурского языка.Москва, 1976, «Наука»,
с.83-86.
2
Рассадин В.И.Морфология тофаларского языка в сравнительном
освещении. Москва, «Наука», 1978, с. 201-208.
3
Грамматика азербайджанского языка. Баку, «Елм», 1971,
с. 136.