Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
35
 
 
 
 
yerinə yetirən -qan şəkilçili keçmiş zaman forması tür-
kologiyada müxtəlif terminlərlə təqdim olunur. 
A.N.Kononov türk dilində -mış şəkilçili keçmiş za-
man formasını  subyektiv keçmiş,  qeyri-məlum keçmiş 
zaman
1
 adlandırdığı halda,özbək dilində  -qan  şəkilçili 
keçmiş zaman formasını o, perfektli keçmiş zaman
2
 ad-
landırır. Müəllif özbək dilində  subyektiv keçmiş zaman 
adı altında isə -ıb şəkilçili keçmiş zaman formasını təq-
dim edir.  
1960-cı ildə Azərbaycan SSR EA-nın nəşr etdirdi-
yi “Azərbaycan dilinin qrammtikası” kitabında felin 
nəqli keçmiş zamanının iki forması göstərilir: 
1)Nəqli keçmiş zamanın I forması,  
2)Nəqli keçmiş zamanın II forması.  
Nəqli keçmişin bu formaları ancaq morfoloji əla-
mətləri ilə bir-birindən fərqlənir
3
.  
T.Əfəndiyeva namizədlik dissertasiyasında felin 
keçmiş zaman formalarını 2 sadə və mürəkkəb formala-
ra ayırmışdır. Felin keçmiş zamanının sadə formalarına 
şühudi və nəqli keçmişi, mürəkkəb formalarına I bitmə-
miş keçmiş, II bitməmiş keçmiş, gələcəkli keçmiş, uzaq 
keçmiş, davamlı keçmiş, vacibli keçmiş, lazımlı keçmiş, 
                                                 
1
 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного 
языка. М.-Л., Изд. АН СССР, 1956, с. 231.  
2
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного 
языка. М.-Л., Изд. АН. СССР, 1960, с. 216.  
3
 Azərbaycan dilinin qrammatikası.I h.,Morfologiya,Bakı,1960,Azərb. SSR  EA 
nəşriyyatı, s.184.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
36
 
 
 
 
arzulu keçmiş, şərtli keçmiş formalarını aid etmişdir
1
. O, 
2005-ci ildə bu mövzuya yenidən müraciət  etmiş  və 
“Felin keçmiş zaman formaları” adlı kitabını nəşr etdir-
mişdir. Əsərdə felin zamanlarının sayı olduğu kimi qal-
sa da, mürəkkəb formaların adlarında bəzi dəyişikliklər 
edilmişdir. Mürəkkəb formalar uzaq keçmiş, qəti-gələ-
cəkli keçmiş, bitməmiş keçmiş, qeyri-qəti gələcəkli keç-
miş, davamlı keçmiş, felin vacib şəklinin keçmiş zaman 
forması, lazım şəklinin keçmiş zaman forması, arzu şək-
linin keçmiş zaman forması, şərt şəklinin keçmiş zaman 
forması adlandırılmışdır
2
. 
1980-cı ildə nəşr olunmuş “Müasir Azərbaycan di-
li” dərsliyində felin keçmiş zaman formasının bölgüsü 
maraq doğurur. Burada felin keçmiş zaman forması sa-
də və mürəkkəb olmaqla iki hissəyə ayrılır. Keçmiş za-
manın sadə formalarına şühudi və nəqli keçmiş, keçmiş 
zamanın mürəkkəb formalarına isə uzaq keçmiş, qəti 
gələcəkli keçmiş, qeyri-qəti gələcəkli keçmiş, bitməmiş 
keçmiş, davamlı keçmiş formaları daxil edilir
3
. 
N.K.Dmitriyev qumuq dilində keçmiş zamanın bu 
formasını perfekt
4
, D.Q.Tumaşeva barabin tatarlarının 
                                                 
1
Гаджиева  Т.А.(Эфендиева).  Система  форм  прошедшего  времени  глагола  в 
современном азербайджанском литературном языке. АКД. М., 1958,  
с. 8-19.  
2
Əfəndiyeva T. Felin keçmiş zaman formaları. Bakı,   2005, s. 29-85.  
3
 Müasir Azərbaycan dili.II cild.Bakı,“Elm” nəşriyyatı,1980,s.322-336. 
4
 Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. Строй тюркских 
языков. Москва, ИВЛ, 1962, с. 309. 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
37
 
 
 
 
dilində, V.İ.Rassadin tofalar dilində perfektli keçmiş
1
, 
N.P. Dırenkova şor dilində keçmiş zaman II
2
 adı altında 
verir. V.A.Qordlevski türk dilində -mış şəkilçili formanı 
subyektiv keçmiş zaman
3
 adlandırır. E.R.Tenişev bu for-
manı sarı-uyğur dilində keçmiş zaman II
4
, salar dilində 
nəticəli keçmiş
5
, İ.X.Uruspiyev qaraqalpaq dilində, F.Q. 
İsxakov tuva dilində  keçmiş zamanın bu formasını qey-
ri-müəyyən
6
, L.A.Pokrovskaya isə qaqauz dilində qeyri-
qeyri-məlum keçmiş zaman
7
 forması adlandırır.  
Göründüyü kimi, türk dillərində bu zaman forması 
müxtəlif adlarla təqim olunur. Bunlardan qeyri-müəyyən 
keçmiş və perfektli keçmiş daha çox üstünlük təşkil edir. 
Azərbaycan dilçiliyində keçmişdə icra olunmuş 
işin indiki zamanda, yaxud söz söylənən vaxtda nəticə-
sini bildirən bu forma nəqli keçmiş zaman adlandırılır. 
                                                 
1
Рассадин В.И.Морфология тофаларского языка в сравнительном 
освещении.Москва, «Наука»,1978,с.210;Тумашева Д.Г.Язык сибир-
ских татар. Ч.II. Изд. Казанского Университета, 1968, с.62.  
2
 Дыренкова Н.П.Грамматика шорского языка.Москва,Изд.АН 
СССР, 1941, c. 182.  
3
Гордлевский В.А.Грамматика турецкого языка.(морфология и син-
таксис) Москва.1928, с. 104.  
4
Тенишев Э.Р.Строй сарыг-югурского языка.Москва,1976,«Наука», 
с.93.  
5
 Тенишев Э.Р. Саларский язык. Москва, 1963, ИВЛ, с. 34.  
6
Исхаков Ф.Г.,Пальмбах А.А.Грамматика тувинского языка. Фоне-
тика и морфология.Москва,ИВЛ,1961,с.369;Уруспиев И.Х.Категория 
времени глагола в современном карачаево-балкарском языке. 
//Вопросы категорий времени и наклонения глагола в тюркских язы-
ках.Баку,«Элм», 1968, с. 44.   
7
 Покровская Л.А.Грамматика гагаузского языка. Фонетика и 
морфология. Москва, «Наука», 1964, с. 196. 

---