Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
32
 
 
 
 
formanı keçmiş zaman forması deyil, mürəkkəb forma 
hesab edirik. 
N.N.Canaşia türk dilində hər birinin iki akt forma-
sı olmaqla, xəbər  şəklinin doqquz zaman formasından 
ibarət olduğunu yazır: 
1.
 
indiki-müəyyən;  
2.
 
indiki-gələcək;  
3.
 
gələcək-qəti;  
4.
 
 keçmiş-qəti;  
5.
 
nəqli keçmiş;    
6.
 
müəyyən imperfekt;  
7.
 
qeyri-müəyyən imperfekt;  
8.
 
gələcək-keçmiş; 
9.
 
 uzaq keçmiş
1
.  
Müəllif “idi”,“imiş” hissəciklərini də xəbər şəklinə 
daxil edir ki, bu fikirlə  razılaşmaq bir qədər çətindir.  
Türk dillərində felin zamanlarının alandırılmasında 
da rəngarənglik hökm sürür. Belə ki, ayrı-ayrı türk dil-
lərində onlar müxtəlif terminlərlə təqdim olunur.  
Keçmiş zaman. Türk dillərinin tədqiqatçıları ifadə 
etdiyi mənalara əsaslanaraq felin -dı şəkilçili keçmiş za-
man formasına ayrı-ayrı türk dillərində müxtəlif adlar 
vermiş, onu müxtəlif terminlər altında öyrənmişlər. 
Belə ki, A.N.Kononov türk dilində, V.İ.Rassadin tofalar 
dilində, O.Allanazarov türkmən dilində, D.Q.Tumaşeva 
barabin tatarlarının dilində,  İ.X.Uruspiyev qaraçay-bal-
kar dilində, K.M.Musayev karaim dilində F.Q.İsxakov 
                                                 
1
 Джанашиа Н.Н. Система времен и наклонения в турецком языке.// 
Вопросы тюркских языков. Баку, 1972, с. 75. 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
33
 
 
 
 
tuva dilində,  -dı  şəkilçili keçmiş zamanı  qəti keçmiş
1
 
zaman adlandırırlar. N.K.Dmitriyev qumuq dilində, B. 
Çarıyarov cənub-qərb qrupu türk dillərində bu zaman 
formasını  müəyyən keçmiş zaman
2
 termini  ilə ifadə 
edirlər.  
E.RTenişev maraqlı mövqeyə malikdir. Belə ki, o,   
-dı şəkilçili keçmiş zaman formasını sarı-uyğur dilində 
keçmiş zaman I 
3
, salar dilində isə gah keçmiş zaman I
 4
, 
gah da məlum keçmiş zaman
5
 terminləri adı altında təq-
dim etmişdir.  
L.A.Pokrovskaya qaqauz dilində məlum keçmiş za-
man
6
, V.M.Nasilov qədim uyğur dilində  obyektiv keç-
                                                 
1
Кононов  А.Н.Грамматика  современного  турецкого  литературного 
языка.М.-Л.,  Изд.АН  СССР,1956,с.230;  Рассадин  В.И.Морфология 
тофаларского  языка  в  сравнительном  освещении.Москва, «Наука», 
1978,с.209;  Алланазаров  О.Прошедшее  время  в  современном  турк-
менском  литературном  языке.  Ашхабад, “Ылым”, 1975,с.51;Тума-
шева  Д.Г.Язык  сибирских  татар.Ч.II.  Изд.  Казан.  Универси-
тета,1968,с.60;Исхаков  Ф.Г.,Пальмбах  А.А.Грамматика  тувинского 
языка.Фонетика  и  морфология.Москва,  ИВЛ,1961,  с.365;  Уруспиев 
И.Х.  Категория  времени  глагола  в  современном  карачаево-балкар-
ском  языке.//Вопросы  категорий  времени  и  наклонения  глагола  в 
тюркских  языках.  Баку,«Элм»,1968,с.43;  Мусаев  К.МКраткий  грам-
матический очерк караимского языка. Москва, «Наука», 1977, с. 52. 
2
 Дмитриев Н.К.Грамматика кумыкского языка. Строй тюркских язы-
ков.  Москва,ИВЛ,1962,с.306;  Чарыяров  Б.Времена  глагола  в  тюрк-
ских языках юго-западной группы.АДД.Ашхабад, 1970,с.48. 
3
Тенишев Э.Р.Строй сарыг-югурского языка.Москва,1976, с. 92.  
4
 Тенишев Э.Р.Строй саларского языка.Москва,Наука,1976,с.148.  
5
 Тенишев Э.Р. Саларский язык. Москва, 1963, ИВЛ, с. 33.  
6
 Покровская  Л.А.  Грамматика  гагаузского  языка.  Фонетика  и  мор-
фология. Москва, «Наука», 1964, с. 194.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
34
 
 
 
 
miş zaman
1
 terminləri adı altında  -dı  şəkilçili keçmiş 
zaman formasından bəhs etmişlər. S.V.Yastremski ya-
kut dilində -dı şəkilçili keçmiş zamanı bitmiş keçmiş za-
man adı vermişdir
2
. N.P.Dırenkova şor , E.İ.Korkina isə 
yakut dillərində bu zaman formasını  yaxın keçmiş za-
man
3
 adlandırırlar. 
Türk dilçiliyində “fiilin karşıladığı oluş ve kılışın 
geçmişte kişinin görgüsü ve bilgisi altında olup bittiğini 
anlatan
4
 -dı  şəkilçili keçmiş zaman forması bir qayda 
olaraq “görülen geçmiş zaman” adlandırılır.  
Doğrudur, bəzi istisna halları da diqqətimizi cəlb 
edir. Belə ki, bu zaman formasını T.Banguoğlu keçmiş 
zaman
5
, H.Dizdaroğlu isə  -dı`lı keçmiş zaman
6
 adı ilə 
verir. Müasir Azərbaycan dilçiliyində isə  -dı  şəkilçili 
keçmiş zaman forması  şühudi keçmiş zaman adı ilə 
təqdim olunur. 
Oğuz qrupu türk dillərində geniş yayılmış -mış şə-
kilçili keçmiş zaman forması  və digər türk dillərində 
(qıpçaq, bulqar, karluq, uyğur-oğuz qruplarında) onun 
sinonimi sayılan, semantik cəhətdən yaxın funksiyaları 
                                                 
1
 Насилов В.М. Древнеуйгурский язык. Москва, ИВЛ, 1963, с. 71.  
2
 Ястремский С.В.Грамматика якутского языка.Москва,1938, с. 190.  
3
 Н.П.Грамматика шорского языка.Москва,Изд.АН СССР, 1941,c.180; 
Коркина  Е.И.Наклонения  глагола  в  якутском  языке.  Москва, «Нау-
ка», 1970, с.70.       
4
 Ergin M. Türk dil bilgisi. Sofya, “Narodna prosveta”, 1967, s. 108. 
5
 Banguoğlu T.Türkcenin Grameri.Ankara, TDK Yayınları, 2007, s. 458.  
6
Dizdaroğlu H.Türkçede Fiiller.Ankara,Ankara Üniversitesi 
Basımevi,1963,s. 10 

---