Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
19
 
 
 
 
 felin zamanları 
Ədəbi dildən fərqli olaraq türk dillərinin dialekt və 
şivələrində felin zamanlarını araşdırarkən bir sıra müx-
təlif və  ədəbi dildə rast gəlinməyən ifadə vasitələri və 
ya morfoloji əlamətləri meydana çıxır. Eləcə də, zaman 
formaları, onların formal əlamətləri ilə bağlı elə xüsu-
siyyətlər aşkarlanmışdır ki, bunlar Azərbaycan ədəbi di-
lində müşahidə olunmadığı halda, digər türk ədəbi dil-
lərinin əsas morfoloji əlamətlərindən sayılır.  
Məsələn, müasir Azərbaycan ədəbi dilində müşahidə 
olunmayan, amma dialekt və şivələrimizdə özünü göstə-
rən -adu, -ədü indiki zaman şəkilçisi, şəxs sonluqlarının 
bəzən işlənməməsi, qeyri-qəti gələcək zamanın inkarın-
da şəxslər üzrə, xüsusilə, birinci şəxsin təkinin müxtəlif 
variantlarla ifadəsi, -acaq, -əcək  gələcək zaman şəkil-
çisinin  -cak formasında işlənməsi digər türk ədəbi dil-
lərinin morfoloji əlamətlərindəndir. Dialekt və şivələri-
mizdə zaman formalarının bir sıra morfoloji əlamətləri 
digər türk ədəbi dillərində olmasa da,dialektlərində özü-
nü göstərir. Bu mənada Azərbaycan dialektoloqlarının 
felin zamanları ilə bağlı araşdırmalarına xüsusi yer ayır-
maq, bizcə, məqsədəuyğundur. 
M.Şirəliyev felin zamanlarını xüsusi kateqoriya de-
yil, xəbər  şəkli kimi təqdim edir.O, xəbər  şəklini sadə 
və mürəkkəb xəbər  şəkillərinə ayırır. Müəllif  ənənəvi 
bölgüyə sadiq qalaraq Azərbaycan dilinin dialekt və şi-
vələrində felin keçmiş, indiki, gələcək zamandan, keç-
miş zamanın  şühudi və  nəqli keçmiş, gələcək zamanın 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
20
 
 
 
 
qəti gələcək və qeyri-qəti gələcək zamandan ibarət ol-
duğunu yazmış və onların geniş şərhini vermişdir
1
. 
Quba dialektini tədqiq edən R.Rüstəmov bu dialekt-
də 3 qrammatik zamanda  – keçmiş, indiki, gələcək za-
manlarda 5 zaman – şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, 
qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək zaman formalarının ol-
duğunu göstərməklə yanaşı, keçmiş zamanın uzaq keç-
miş, bitməmiş keçmiş, qəti gələcəkli keçmiş, qeyri-qəti 
gələcəkli keçmiş formalarından da bəhs etmişdir
2
.  
Lakin “Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində fel” 
adlı  əsərində bu fikrindən daşınan müəllif,  sadə  xəbər 
şəkli + idi(və ya imiş)-dən ibarət olan mürəkkəb  şəkli, 
əslində, heç bir yeni zaman məfhumu ifadə etmədiyini 
yazmışdır
3
. Beləliklə, R.Rüstəmov da dialekt və şivələ-
rimizdə felin üç – 1. keçmiş (olduğunu şühudi keçmiş, 
nəqli keçmiş); 2.indiki; 3.gələcək(qəti gələcək,qeyri-qə-
ti gələcək) zamanlarının olduğunu qəbul edir
4
.  
M.İslamov  Şəki dialektində felin xəbər  şəkilinin 3 
zamanla ifadə olunduğunu yazır: keçmiş, indiki və  gə-
ləcək zamanlar.Keçmiş zamanın 2– şühudi və nəqli keç-
miş, eləcə də, gələcək zamanın 2 formasını qəti və qey-
ri-qəti gələcək zaman formalarını göstərmişdir. Qeyd 
edək ki, müəllif xəbər şəklini sadə və mürəkkəb forma-
                                                 
1
Şirəliyev M.Azərbaycan dialektologiyasının  əsasları.Bakı,1962,s.207-
248.  
2
 Rüstəmov R.Ə.Quba dialekti.Bakı,1961,s. 162-167.  
3
Rüstəmov R.Ə.Azərbaycan dilinin dialekt və  şivələrində fel.Bakı,1965, 
s.186.  
4
 Yenə orada. s. 187.   

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
21
 
 
 
 
larına ayırsa da, mürəkkəb xəbər  şəkli haqqında məlu-
mat vermişdir. O, mürəkkəb xəbər şəkli adı altında yal-
nız hekayə formasını göstərməklə kifayətlənmiş, eyni 
zamanda bu dialektdə mürəkkəb xəbər şəklinin rəvayə-
tinə  də  təsadüf olunduğunu söyləmiş, lakin çox da sə-
ciyyəvi olmadığı üçün ayrica bəhs etməyi lazım bilmə-
mişdir
1
. 
Azərbaycan dilinin Muğan qrupu dialekt və  şivələ-
rində felin zamanları ayrıca başlıq altında deyil, xəbər 
forması adı altında təqdim olunur. Burada felin 3 zaman 
və 5 forması haqqında məlumat verildikdən sonra 
mürəkkəb fel formalarından söhbət açılır.  
Müəllif burada fel formalarının yalnız hekayəsinin 
işləndiyini yazır
2
. “Xəbər formasının hekayəsi” başlığı 
altında uzaq keçmiş, bitməmiş keçmiş, gələcəkli keçmiş, 
müzareli keçmiş formaları verilir. 
Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və  şivə-
lərində də felin keçmiş, indiki, gələcək zamanlarında 5 
formanın olduğu göstərilir
3
.  
Burada da xəbər şəkli dedikdə, əsasən, uzaq keçmiş, 
bitməmiş keçmiş, qəti gələcəkli keçmiş  və  qeyri-qəti 
gələcəkli keçmiş nəzərdə tutulur. 
 Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və şivələrini 
o biri dialekt və şivələrdən fərqləndirən şəkilçilər indiki 
və  qəti gələcək zamanlara aiddir. Zaman formaları 
                                                 
1
İslamov M.İ.Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti.Bakı,  1968, s.114-133.  
2
Azərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələri.Bakı,  1955, s.124.  
3
 Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və  şivələri. I cild, Bakı, Azərb. 
SSR. EA nəşriyyatı, 1967, s. 112-131.  

---