Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
44
 
 
 
 
şan zamanı  indiki-gələcək zaman
1
   adlandırdığı halda, 
müəllif türk dilində -ır, -ir, -ur, -ür, -ar, -er şəkilçili za-
man formasını indiki-gələcək zaman adlandırır.
2
  
N.A.Baskakov noqay dilində, E.İ.Korkina yakut 
dilində indiki-gələcək zaman
3
, K.M.Musayev karaim di-
lində indiki zaman
4
, V.İ.Rassadin tofalar dilində adi in-
diki zaman
5
, D.Q.Tumaşeva barabin tatarlarının dilində, 
E.R.Tenişev sarı-uyğur dilində indiki zaman I
6
,  E.R.Te-
nişev salar dilində gah indiki zaman I 
7
, gah da danışıq 
anında indiki zaman 
8
 terminləri ilə təqdim edirlər. 
 
Müasir türk dillərində fərqli cəhətlərə malik zaman 
formalarından biri indiki-gələcək zaman formasıdır. Bu 
forma bəzi türk dillərində -ar, -ər, -r şəkilçisi, digər türk 
dillərində isə -a, -ə(-e), -y şəkilçisi vasitəsilə formalaşır.  
Mübahisə doğuran məsələlərdən biri də bu zaman 
formasının indiki yaxud gələcək zamana aid olmasıdır. 
Bu baxımdan dilçiləri iki qrupa ayırmaq olar: 
                                                 
1
Кононов  А.Н.  Грамматика  современного  узбекского  литературного  языка. 
М.-Л., Изд. АН. СССР, 1960, с. 209.  
2
 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного 
языка. М.-Л., Изд. АН СССР, 1956. 
3
Грамматика  ногайского  языка.  Фонетика  и  морфология.  Часть I. Черкесск. 
Карачаево-черкессое  отделение  ставропольского  книжного  издательст-
ва.1973,с.222;  Коркина  Е.И.Наклонения  глагола  в  якутском  языке.  Москва, 
«Наука»,1970,с. 33.  
4
Мусаев К.М. Грамматика караимского языка. Фонетика и морфология. Мо-
сква, «Наука», 1964, с. 278.  
5
Рассадин  В.И.  Морфология  тофаларского  языка  в  сравнительном 
освещении. Москва, «Наука», 1978, с. 201.  
6
 Тумашева  Д.Г.Язык  сибирских  татар.Ч.II.Изд.Казанского  Университета, 1968,с.50; 
Тенишев Э.Р.Строй сарыг-югурского языка. Москва, 1976,  «Наука», с. 83.  
7
 Тенишев Э.Р.Строй саларского языка. Москва, Наука, 1976, с. 138.  
8
 Тенишев Э.Р. Саларский язык. Москва, 1963, ИВЛ, с. 29.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
45
 
 
 
 
1.
 
İndiki-gələcək zamanı indiki zaman daxilində 
təqdim edənlər (N.K.Dmitriyev, N.A.Baskakov, 
A.N. Kononov,  N.E.Hacıaxmedov, E.İ.Korkina) 
2.
 
İndiki-gələcək zamanı  gələcək zaman daxilində 
təqdim edənlər (C.Curayeva, D.Q.Tumaşeva) 
Müasir türk ədəbi dilində keçmiş, indiki və  gələ-
cək zamanlardan başqa, dördüncü qrammatik zaman an-
layışı vardır və bu türk dilçiliyində birmənalı qəbul olu-
nur. Haqqında danışdığımız zaman “geniş zaman” anla-
yışıdır.  
Geniş zaman forması haqqında M.Ergin yazır: 
“Geçmiş zamanda başlayıp  şimdiki zamanda devam 
eden, böylece daimilik vasfını kazanmış olan hareketler 
için bu fiil zamanı kullanıldığı gibi, gelecek zamanda 
olacak ve ya yapılacak hareketler için de bu çekime baş-
vurulabilir. Geniş zaman ekleri üç çeşit zaman ifade 
ederler: 1.her zaman, 2.geçmiş zamanla şimdiki zamanı 
içine alan bir zaman, 3. gelecek zaman”
1
. 
A.Axundovun da bununla bağlı fikri maraq doğu-
rur. O yazır:“-ar,-ər, -ır, -ir, -ur, -ür, -r  formasına malik 
olan gələcək zaman gələcək zaman bildirməklə bərabər 
müzare (aorist) məzmunu da daşıyır. Yəni, bir çox hal-
larda gələcək zamandan başqa keçmiş, indiki və gələcək 
zamanların hamısını  əhatə edən geniş zaman mənasını 
ifadə edir”
2
. 
                                                 
1
 Ergin M.Türk dil bilgisi. Sofya, “Narodna prosveta”, 1967, s. 275.  
2
 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, s. 86.
 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
46
 
 
 
 
A.N.Kononov, N.K.Dmitriyev, V.A.Qordlevski, 
V.Q.Quzev, E.A.Qrunina, K.M.Lyubimov, N.N.Canaşia 
və başqa türkoloqlar türk dilində -ır, -ir, -ur, -ür,  -ar, -
ər, -r şəkilçili həmin bu zaman formasını indiki-gələcək 
zaman adlandırırlar. Lakin bu zaman formasının hansı 
zaman daxilində verilməsi, təqdim olunması da dilçilər 
arasında həmişə fikir ayrılığına səbəb olmuşdur.Belə ki, 
dilçilərin bir qismi adlandırdıqları indiki-gələcək zaman 
formasını indiki,bir qismi isə gələcək zamana daxil edir.  
E.A.Qrunina “Türk dillərində -(
0
)r şəkilçili indiki-
gələcək zaman formasına dair” adlı məqaləsində bunun-
la bağlı olaraq yazır:“Qədim türk yazılı abidələri indika-
tivin elə vəziyyətini əks etdirir ki, burada indiki zama-
nın funksional-semantik zonası bir forma ilə -(
0
)r şəkil-
çili indiki-gələcək zamanla ifadə olunur. O, aktual indi-
ki, ümumi indiki(eləcə də zamanda lokallaşmayan hərə-
kət mənaları) və  gələcək(potensial və niyyətli gələcək) 
mənaları ilə çıxış edir”
1
. O bu bölgünü müasir türk dil-
lərinə də şamil edir
2
. 
Ə.Dəmirçizadə yazır:“XI  əsrin məşhur dilçisi M. 
Kaşğari də ümumən türk dillərində, o cümlədən oğuz, 
qıpçaq dillərində  də “-r” ر  hərfinin həm indiki zaman, 
həm də gələcək zaman üçün işləndiyini “Kitabi-divani-
luğat ət-türk” əsərində ətraflı surətdə izah etmişdir”
3
.  
                                                 
1
 Грунина Э.А.Индикатив в турецком языке.АДД.Москва,1975,с.94.  
2
Грунина  Э.А.О  форме  настоящего-будущего  на (°)r в  тюркских  языках. 
Тюркологические исследования.М.,«Наука»,1976, с.94-112.  
3
Dəmirçizadə Ə.M.“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili.Bakı,Elm,1999, 
 s.79  

---