Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
38
 
 
 
 
Türkiyə dilçiləri də  -mış  şəkilçisi ilə formalaşan 
keçmiş zaman formasına müxtəlif münasibətlər bildir-
miş  və bu formanı müxtəlif terminlərlə adlandırmışlar. 
M.Ergin yazır:“...geçmişde yapılmış olan ve yapıldığı 
anda görmediğimiz, bilmediğimiz bir hareketi anlatmak, 
bildirmek için öğrenilen geçmiş zaman ekine baş vuru-
ruz”
1
. Daha sonra müəllif bu zaman formasının “nakli 
mazi” adlandırlmasına münasibət bildirərək yazır:“Es-
kiden biri bu zaman için kullanılan “nakli mazi” tabiri 
yetersizdir. Çorabım kaçmış. A:kar yağmış gibi misal-
lerde başkasından nakıl yoktur, sonradan farkına varış, 
idrak ediş, sonradan görüş, öğreniş vardır.”
2
.  
H.Dizdaroğlu bunu miş’li geçmiş zaman adlandırır 
və “eylemin geçmişte yapıldığını, fakat bu bildirişte bir 
kesinlik olmadığını”
3
 qeyd edir. T.Banguoğlu yazır: 
“Dolayılı geçmişin bildirme kipi kişinin başkasından 
duyduğu, sonradan gördüğü, veya farkında olmadan 
işlediği bir kalışın ifadesine yarar
4
.    
Türk dilçisi Zeynep Korkmaz isə “Gramer Terim-
leri Sözlüğü”  əsərində bu zaman formasını “duyulan 
geçmiş zaman” adı altında təqdim edərək yazır:“Fiilin 
karşıladığı oluş ve kılışı, kişinin başkasından duyduğu-
nu, sonradan gördüğünü veya farkında olmadan işledi-
                                                 
1
 Ergin M. Türk dil bilgisi. Sofya, “Narodna prosveta”, 1967, s. 284. 
2
 Ergin M. Türk dil bilgisi. Sofya, “Narodna prosveta”, 1967, s. 284.  
3
Dizdaroğlu H. Türkçede Fiiller.Ankara,Ankara Üniversitesi Basımevi, 
1963, s.11 
4
 Banguoğlu T.Türkcenin Grameri. Ankara,TDK Yayınları, 2007, s. 460.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
39
 
 
 
 
ğini anlatan, içinde şekil ve zaman kavramı taşıyan za-
man duyulan geçmiş zamandır”
1
.  
Nurettin Koçun tədqiqatlarında və bəzi internet ma-
teriallarında -mış şəkilçili keçmiş zaman belirsiz keçmiş 
zaman adlandırılır
2
. 
Türk dillərində -ıb  şəkilçili keçmiş zamanın möv-
qeyi olduqca maraqlıdır.  İlk növbədə qeyd edək ki, bu 
şəkilçi ilə formalaşan zaman forması müasir Azərbay-
can, türkmən, qazax, qırğız, altay, noqay, qaraqalpaq, 
qaraçay-balkar, özbək, sarı-uyğur, xakas, tuva dillərində 
işlənir.  
Digər türk dillərindən fərqli olaraq müasir Azər-
baycan dilində -ıb şəkilçisi xüsusi bir zaman formasını 
deyil,  -mış  şəkilçisinin sinonimi kimi nəqli keçmiş za-
man formasını yaradır.  -ıb  şəkilçisinin müşahidə olun-
duğu digər türk dillərində -ıb forması ifadə etdiyi zama-
nın yeganə müstəqil göstəricisi kimi çıxış edir.  
-ıb  şəkilçili keçmiş zaman forması müxtəlif türk 
dillərində müxtəlif terminlərlə  təqdim olunur. Belə ki, 
bu zaman formasını B.O.Oruzbayeva qırğız dilində, A. 
N.Kononov özbək dilində,E.N.Nacip uyğur dilində sub-
yektiv keçmiş zaman
3
, A.A.Koklyanova özbək dilində    
                                                 
1
Korkmaz Z.Gramer Terimleri Sözlüğü.Ankara,TDKYayınları,2007,s.75 
2
Halid Said'e göre Osmanlı,Özbek,Kazak lehçelerinde şekil/zaman...  
www. turkiyat.  selcuk.edu.tr/pdfdergi/s15/toker  
3
 Орузбаева Б.О. Формы прошедшего времени в киргизском языке. Фрунзе, 
Изд. АН Киргизской ССР,1955, 61 с ; Кононов А.Н. Грамматика современ-
ного  узбекского  литературного  языка.  М.-Л.,  Изд.  АН  СССР,1960,  с.220; 
Наджип Э.Н. Современный уйгурский язык. Москва, ИВЛ, 1960, с. 96.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
40
 
 
 
 
-ibdi/-ipti forması
1
, E.R.Tenişev sarı-uyğur dilində keç-
miş zaman III
2
, F.Q.İsxakov tuva dilində -p-tır şəkilçili 
nəqli keçmiş zaman
3
, O.Allanazarov türkmən dilində 
uzaq keçmiş(-ıpdı) və  subyektiv keçmiş zaman(-ıpdır)
4
 
terminləri ilə verirlər.K.Ubaydullayev qaraqalpaq dilin-
də bu zaman formasını uzaq keçmiş zaman forması ad-
landırdığı hissəyə daxil edir və onu subyektiv uzaq keç-
miş zaman adlandırır
5
. “Müasir qazax dili” qrammatika-
sında isə -p şəkilçisi ilə formalaşan zaman forması uzaq 
keçmiş zaman adlandırılır
6
. Barabin tatarlarının dilində 
-ıb şəkilçili zaman forması subyektiv keçmiş zaman ad-
lanır. Bu dildə subyektiv keçmiş zamanın inkar forma-
sına rast gəlinmir
7
. 
T.Əfəndiyeva yazır:“Hər iki şəkilçi bir-birindən yal-
nız formal cəhətdən fərqlənərək keçmiş zaman kateqo-
riyasının eyni qrammatik mənasını daşıyan keçmiş za-
man formasını yaradır. Bunları ayırmaq üçün sadəcə iki 
                                                 
1
 Коклянова А.А.Категория времени в современном узбекском языке. Моск-
ва, Изд. АН СССР, 1963, с. 89.  
2
Тенишев Э.Р.Строй сарыг-югурского языка.Москва,1976,«Наука», с. 94.  
3
 Исхаков Ф.Г.,Пальмбах А.А. Грамматика тувинского языка. Фонетика и 
морфология. Москва, ИВЛ, 1961, с. 373.  
4
 Алланазаров О. Прошедшее время в современном туркменском ли-
тературном языке. Ашхабад, “Ылым”, 1975, с. 72, 112. 
5
Убайдуллаев К.Категория прошедшего времени глаголов в изъявительном 
наклонении в современном каракалпакском языке.Изд.«Ка-
ракалпакстан»,Нукус,1978, с. 117.  
6
Современный казахский язык. Фонетика и морфология. Алма-ата, 
Изд. АН Казахской ССР, 1962, с. 342.  
7
Тумашева Д.Г. Язык сибирских татар. Часть вторая. Изд. Казанско-
го Университета, 1968, с. 60.  

---