Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
26
 
 
 
 
(müəyyən, qəti) zaman, nəqli uzaq keçmiş zaman, nəti-
cəli keçmiş zaman I, nəticəli keçmiş zaman II, epizodik 
keçmiş zaman, bitməmiş keçmiş zaman(imperfekt), uzaq 
keçmiş zaman, epizodik uzaq keçmiş zaman. 
Göründüyü kimi, E.İ.Korkina yalnız felin 8 keçmiş 
zaman formasını qeyd edir
1
. Bundan əlavə, o, felin za-
manları, onların məna xüsusiyyətləri haqqında və yalnız 
iki zaman formasının – yaxın keçmiş (müəyyən, qəti) və 
bitməmiş keçmiş(imperfekt) haqqında geniş  məlumat 
verir.  
Noqay dilində  -qan, -qen,-kan, -ken  şəkilçisi ilə 
düzələn qeyri-müəyyən keçmiş və -dı, -di, -du, -dü şə-
kilçisi ilə formalaşan qəti keçmiş zaman formalarından 
başqa daha 5 zaman formasının olduğu göstərilir:  
1.
 
bitməmiş keçmiş I - -a, -e, -y + edi;  
2.
 
bitməmiş keçmiş II - -ar/-er +edi;  
3.
 
davamlı keçmiş  və ya daimi(sabit) keçmiş – -a, -e, -y 
taqan + edi;  
4.
 
uzaq keçmiş (plyuskvamperfekt) –qan + edi;   
5.
 
gələcək- keçmiş  – -ayak +edi
2
. 
Göründüyü kimi, “edi” hissəciyinin köməyi ilə dü-
zələn mürəkkəb formalar sadə formanın tərkibinə qatı-
laraq verilir. Noqay dilində indiki zamanın 3 –indiki-gə-
ləcək zaman, davamlı gələcək zaman, hal-hazırki indiki 
                                                 
1
Коркина  Е.И.Наклонения  глагола  в  якутском  языке.Москва,«Наука», 1970, 
с. 33-137.      
2
Грамматика  ногайского  языка.Фонетика  и  морфология.Ч.I.Черкесск.  Кара-
чаево-черкессое отделение ставропольского книжного издательства. 1973, с. 
232-242.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
27
 
 
 
 
zaman; gələcək zamanın isə 2 – qeyri-müəyyən gələcək 
və müəyyən gələcək zaman formalarından bəhs olunur.  
Beləliklə, noqay dilinin qrammatikasına həsr olun-
muş həmin kitabda felin zamanlarının 12 forması
1
 haq-
qında məlumat verilir.  
1970-ci ildə nəşr olunmuş “Türkmən dilinin qram-
matikası”nda felin mürəkkəb formaları keçmiş zamanın 
sadə formaları ilə birlikdə təqdim edilir.Burada felin za-
manları indiki, keçmiş və gələcək zaman olmaqla aşağı-
dakı zaman formalarına bölünür: 
qəti keçmiş(-dı
4
),  
müəyyən imperfekt (-yardı
2
),  
qeyri-müəyyən imperfekt (-ardı
2
),  
məqsədli keçmiş (-жакды
2
),  
uzaq keçmiş(-ıpdı
4
),  
qeyri-müəyyən nəqli keçmiş(-an
2
),  
subyektiv keçmiş (-ıpdır
4
), 
 ümumi indiki zaman (-yar
2
), 
 konkret indiki zaman(du:r, otı:r, yatı:r, yö:r),  
ehtimal indiki zaman (-yandır
2
),  
keçmiş indiki zaman (-amok
2
,-aŋok
2
, -anok
2
),  
qeyri-qəti gələcək(-ar
2
), qəti gələcək(-жак
2
)
2
. 
 Lakin biz zaman formalarının sayının lüzumsuz 
artırılmasını düzgün hal hesab etmirik.  
                                                 
Грамматика  ногайского  языка.Фонетика  и  морфология.Ч.I.Черкесск.  Кара-
чаево-черкессое отделение ставропольского книжного издательства. 1973, s 
222-242.  
2
Грамматика туркменского языка.Ашхабад,“Ылым”,1970, 
с.257-280.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
28
 
 
 
 
İlk növbədə, qeyd etmək istərdik ki, qəti və  nəqli 
keçmiş zaman formalarından başqa keçmiş zaman da-
xilində təqdim olunan digər formalar mürəkkəb forma-
lardır.  
İndiki zaman formasının sayının müəyyənləşməsi-
nə  gəlincə, burada da fikir ayrılığı vardır. Belə ki, əgər 
“Türkmən dilinin qrammatikası”nda indiki zamanın 4 
forması haqqında geniş izahat verilirsə, A.P.Potseluyev-
ski türkmən dilində indiki zamanın yalnız iki formasın-
dan bəhs edir. A.A.Yuldaşev isə bütün türk dillərində 
“edi” hissəcikli bütün mürəkkəb formaları  xəbər  şəkli-
nin analitik formaları adlandırır
1
. 
Beləliklə, söylənilən fikirlərin yekunu olaraq, deyə 
bilərik ki, rus dilçiləri felin zamanlar sistemində keçmiş 
zaman forması ilə bağlı iki fikir yürüdürlər.  
Bunlardan birincisi ondan ibarətdir ki, dilçilər felin 
keçmiş zaman formasının sayını artıraraq təqdim edir-
lər. Bu rəqəm, əsasən, 5-12  arasında dəyişir. Digər qrup 
dilçilər isə, felin zamanlar sistemini sadə  və mürəkkəb 
formalara ayıraraq keçmiş zamanda təqdim olunan for-
maların bir qismini mürəkkəb formalara daxil edirlər. 
K.M.Musayevin 1964-cü ildə  nəşr olunmuş “Ka-
raim dilinin qrammatikası”  əsərində qeyd olunur ki, 
ümummilli karaim dili olmadığı üçün yalnız onun dia-
lekt materialları  əsasında araşdırmalar aparmaq müm-
kündür. Müəllif karaim dilində felin üç zaman forma-
                                                 
1
Юлдашев  А.А.  Аналитические  формы  глагола  в  тюркских  языках. 
Москва, «Наука», 1965,  
с. 128-198.  

---