Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
15
 
 
 
 
bizə  məlum olan 2 keçmiş zaman formasından başqa 
aşağıdakı zamanların adı çəkilir:  
bitməmiş keçmiş                          nəqli rəvayət  
müzareli keçmiş                           bitməmiş rəvayət  
gələcəkli keçmiş                          müzareli rəvayət  
                                                     gələcəkli rəvayət  
“İdi” hissəciyinin iştirakı ilə  əmələ  gələn fel za-
manları ayrıca qeyd olunsa da,“imiş” hissəciyinin əmələ 
gətirdiyi zaman formalarından xüsusi söhbət açılmır.  II 
kitabda isə “idi” və “imiş” hissəciklərinin yaratdığı za-
man formaları birləşdirilərək bir zaman adı altında təq-
dim olunur.  
Məsələn, əgər I kitabda  felin əsası+ -ar
2
+ idi for-
ması müzareli keçmiş və felin əsası+-ar
2
+imiş forması 
müzareli rəvayət adlandırılırsa, artıq II kitabda bu iki 
forma bir zaman forması kimi göstərilərək  qeyri-qəti 
gələcəkli keçmiş zaman adlandırılır.  
İndiki zaman 2 növdə özünü göstərir:indiki za-
man(-ır
2
) və davamlı indiki zaman(-maqda
2
). Təbii ola-
raq indiki zamanın II növü keçmiş zamanda  da öz ək-
sini tapır. 
 
 
1961-ci ilin yanvar ayının 17-20-də, Bakıda Azər-
baycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiy-
yat və Dil İnstitutunun təşəbbüsü ilə “Türk dillərində fe-
lin zaman və şəkil kateqoriyaları məsələsinə həsr olun-

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
16
 
 
 
 
muş müşavirə keçirilmişdir
1
. Bu müşavirənin material-
larının toplusu 1968-ci ildə nəşr olunmuşdur
2
.  
Müşavirədə N.A.Baskakov,A.Tursunov,S.Cəfərov,  
M.Hüseynzadə, M.Şirəliyev, Z.Budaqova, N.Hacıyeva, 
N.Ağazadə, A.A.Axundov,A.K.Ələkbərov,M.Rəhimov, 
T.Əfəndiyeva, U.Əliyev, U.M.Yarullina, B.Xocayev və 
başqaları  iştirak etmiş, məruzələrin  əksəriyyəti Azər-
baycan dilinin zaman və  şəkil kateqoriyası probleminə 
həsr olunmuşdur. 
M.Hüseynzadə felin zamanlarını “zaman kateqori-
yası” başlığı altında verir. O, felin ənənəvi üç zamanını 
göstərir:  keçmiş, indiki və  gələcək zamanlar. Müəllif 
keçmiş zamanın şühudi və nəqli keçmiş, gələcək zama-
nın isə  qəti və qeyri-qəti gələcək zaman formalarından 
ibarət olduğunu yazır
3
.  
Bununla yanaşı, M.Hüseynzadə felin zaman, şəxs 
və  şəkil kateqoriyalarından bəhs edərkən felin xəbər 
şəklinin geniş izahını verir və burada da felin zamanla-
rından və onları ifadə edən morfoloji əlamətlərdən danı-
şır. O, xəbər şəklini iki hissəyə (sadə və mürəkkəb for-
malara) ayırır. Sadə xəbər şəklinə felin zamanlarını aid 
edir. Mürəkkəb xəbər şəklinin isə zaman şəkilçilərindən 
                                                 
1
Совещание по вопросам категорий времени и наклонения глагола в 
тюркских языках. Баку, Изд. АН Аз.ССР, 1961, 46 с.  
2
 Вопросы категорий времени и наклонения глагола в тюркских язы-
ках. Баку, «Элм», 1968, 229 с.  
3
 Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili.Bakı,Maarif,1983, s.169-176. 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
17
 
 
 
 
sonra felə  “idi”, “imiş” və ya “isə” hissəciyinin əlavəsi 
ilə yarandığını yazır
1
 . 
1958-ci ildə T.Əfəndiyevanın yazdığı namizədlik 
dissertasiyası
2
 felin  keçmiş zamanına həsr edilmişdir. 
Müəllif 2005-cü ildə bu mövzuya yenidən qayıtmış  və 
“Felin keçmiş zaman formaları”
3
 adlı kitabını nəşr etdir-
mişdir. N.H.Ağazadə 1965-ci ildə “Müasir Azərbaycan 
ədəbi dilində  şəkil kateqoriyası”
4
, M.Ş.Rəhimov 1966-
cı ildə “Azərbaycan dilində fel şəkillərinin formalaş-
ması tarixi”
5
 adlı doktorluq dissertasiyalarını yazaraq 
felin zaman kateqoriyasına  şəkil kateqoriyası daxilində 
yanaşmışlar.  
M.B.Əsgərovun 2002-ci il-də  nəşr olunmuş “Za-
man formaları, adverbial fel formaları və onlar arasında 
funksional semantik əlaqələr” adlı monoqrafiyası
6
   da 
məsələyə yanaşma orijinallığı ilə seçilir. 
Azərbaycan dilçiliyində felin zamanlarına dair 
konkret iki dilin müqayisəli şəkildə ifadəsi bir sıra əsər-
lərdə öz əksini tapmışdır. Felin zamanlarına həsr olun-
muş  tədqiqatlar arasında  İ.Tahirovun “Azərbaycan və 
                                                 
1
 Yenə orada.  s. 189-197. 
2
 Гаджиева  Т.А. (Эфендиева).  Система  форм  прошедшего  времени 
глагола  в  современном  азербайджанском  литературном  языке.АКД.  
М., 1958, 24 с. 
3
Əfəndiyeva T.Felin keçmiş zaman formaları.Bakı,“Nurlan”,2005,132 s. 
4
Агазаде  Н.Г.Категория  наклонения  в  современном  азербайджанском  лите-
ратурном языке. АДД. Баку, 1965, 75 с.  
5
Рагимов  М.Ш.История  формирования  наклонений  глагола  в  азер-
байджанском языке. АДД. Баку, Изд. АН АССР, 1966, 99 с.   
6
 Əsgərov M.B. Zaman formaları. Adverbial formaları və onlar arasında funksio-
nal semantik əlaqələr. Bakı, “Nurlan”, 2002, 146 s.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
18
 
 
 
 
ingilis dillərində zaman kateqoriyası”  əsəri də özünə-
məxsusluğu və baxış yeniliyi ilə diqqətəlayiqdir.  
Müəllif Azərbaycan dilində ilk dəfə olaraq zaman 
probleminə yalnız felin zaman kateqoriyası daxilində 
deyil, Azərbaycan dilinin müxtəlif səviyyələrində təza-
hür edən temporal anlayışların kompleks təsvirinin fo-
nunda araşdırılmasına
1
  nail olmuşdur. Y.Kərimovun 
“Azərbaycan və qazax dillərində felin zamanları”, R.Sa-
dıqovun “Müxtəlif sistemli dillərdə obyektiv və qram-
matik zaman əlaqələri” adlı monoqrafiyaları, F.Cahan-
girovun “İngilis dilində perifrastik zaman formaları  və 
onların Azərbaycan dilində ifadə formaları”, A.Öksüzün 
“Müasir türk və Azərbaycan dillərində felin zamanları”, 
L.Hüseynovanın “Felin davamlı zamanlar sistemi”, B. 
Cəfərovanın “İngilis və Azərbaycan dillərində felin za-
manlar sistemi”, G.Həsənovanın “Fel zamanlarının mü-
qayisəli tipologiyası”
2
 adlı dissertasiyaları son dövrdə 
bu sahədə atılan uğurlu addımlar kimi qiymətləndirilə 
bilər. 
§2.Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində  
                                                 
1
 Tahirov  İ.Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası.Bakı, “Nurlan”, 
2007, s. 9.  
2
Керимов Я.Времена глагола в азербайджанском и казахском языках. АКД. 
Баку, 973,32 c; Sadıqov R.Müxtəlifsistemli dillərdə obyektiv və qrammatik 
zaman  əlaqələri. Bakı,“Nurlan”, 2004,115 s; Cahangirov F. İngilis dilində perif-
rastik zaman formaları və onların Azərbaycan dilində ifadə formaları. NDA. Bakı, 
2000, 23 s; Öksüz A.M.Müasir türk və Azərbaycan dillərində felin zamanları. 
NDA.Bakı,2003,27 s; Гусейнова Л.Система длительных времен глагола. АКД. 
Баку, 2005,22 c; Cəfərova B.İngilis və Azərbaycan dillərində felin zamanları 
sistemi. DDA. Bakı, 2006, 34 s; Həsənova G.Fel zamanlarının müqayisəli tipolo-
giyası. Diss... f.e.n.. Bakı,  2009, 132 s. 

---