Microsoft Word Hazir kitab docx

 
33 
başçılıq  etdiyi  Zaqatala  alayı  da  qatılmışdı.  Döyüşdə 
üsyançıların  rəhbəri  Hüseyn  əfəndi  həlak  oldu.  Bolşevik-
lərin  xeyli  üstün  hərbi  qüvvəsi  qarşısında  duruş  gətirə 
bilməyən üsyançılar Xaçmazı tərk edərək dağ kəndlərinə, 
o sıradan Filfilli’yə toplandılar. 
Xaçmaz  üsyanının  başlıca  səbəbi  kimi  Rüstəmovun 
amansızlığı,  qəddar  əməlləri  göstərilir.  Şəki  şəhərində 
başda  Əliabbas  Qədimov  olmaqla  yerli  sovetin  deputat-
larının  həbs  olunması  haqqında  göstərişi  də  məhz  Rüs-
təmov vermişdi. Bununla da o, Xaçmaz kəndində olduğu 
kimi Şəkidə də gərginlik yaratmışdı. 
* * * 
Bu  həbsin  yalnız  Əliabbas  Qədimov  və  başqa  fəal 
insanları  seçkidən  uzaqlaşdırmaq  üçün  qurulmuş  oyun 
olduğunu əslində Fövqəladə Komissiyanın özü təsdiqlədi. 
Belə ki, dustaqları dindirərək onlardan izahat almış Azərb. 
FK-nın  məsul  müstəntiqi,  müvəkkil  Potreba  Müsavat 
Partiyasına  mənsubluğa  görə  açılmış  2687  saylı  cinayət 
işini  gözdən  keçirərək  12  may  1921-də  özünün  rəsmi 
rəyini  verdi.  Məhbusların  ad-soyadlarını  və  yaşlarını 
sadaladıqdan sonra o bildirdi: “... onların Müsavat Partiya-
sının  gizli  təşkilatına  mənsubluğu  haqqında  heç  nə  sübut 
olunmayıb. İşdəki məlumatlar, əksinqilabda ittiham edən mate-
riallar yalnız gümanlardan ibarətdir, ona görə də təklif edərdim 
ki,  adıkeçən  yeddi  vətəndaş  zindandan  buraxılsın,  ASSR-dən 
çıxmamaq haqqında dillərindən iltizam alınsın, həbs edildikləri 
zaman götürülmüş pulları geri qaytarılsın”
. 

---

 
34 
Azərb.  FK  Rəyasət  Heyəti  bu  rəyə  əsaslanaraq  elə 
həmin gün – 12 may 1921-də hökm verdi: “İşi xətm etməli 
və arxivə verməli. İttiham edilənləri ASSR-dən çıxmamaq haq-
qında  iltizam  almaqla  həbsdən  azad  etməli.  Həbs  zamanı 
götürülmüş pulları geri qaytarmalı”
.  
Adamdan  soruşarlar  ki,  bu  kişilərin  suçu  yoxdusa 
onları  niyə  martdan  mayadək  zindanda  saxlayırdınız? 
Deməli, bu qanunsuzluq kommunistlərə seçkiləri onlarsız 
keçirmək  üçün  lazımmış,  çünki  bolşeviklər  savad  və 
ağılca  özlərindən  üstün  adamlara  bütün  hakimiyyətləri 
boyunca yalnız belə cinayətlərlə “üstün gələ” biliblər.   
POTREBAYA İZAHAT 
O  zaman  Şəki  Səhiyyə  Şöbəsinin  müdiri  işləyən 
Əliabbas Qədimov da yerdə qalan altı dustaq yoldaşı kimi 
11  may  1921-də  Azərbaycan  Fövqəladə  Komissiyasının 
müvəkkili Potreba’ya izahat yazmışdı. Bu sənəd “Əliabbas 
Qədimov  kimdir?”  sualına  cavab  verən  ən  geniş  və  ən 
inanmalı qaynaqdır. 
Sənəd  belə  başlanır:  “Babam Şəkidə nalbənd idi”.  Ancaq 
sonrakı  bilgilər  bu  fikrin  doğru  olmadığını,  Əliabbas 
həkimin zəngin ailədən çıxdığını göstərir. Bəs onu “tarixi 
saxtalaşdırmağa” vadar edən nəydi?  
Nəzərə  alınmalıdır  ki,  həm  çar,  həm  də  sovet 
dönəmlərində  insanlara  sinfi  mənsubiyyətinə  görə  dəyər 
verilirdi.  Çar  hakimiyyəti  yalnız  zadəganları  və  dövlət-
liləri, kommunistlərsə yalnız fəhlə və kəndliləri, onlardan 
törəyənləri dövlətin tamhüquqlu vətəndaşı sayırdı. Allah-

---

 
35 
sızlıqlarına görə çar məmurlarından qat-qat ədalətsiz olan 
kommunistlər  “istismarçı  sinifləri”:  xan-bəy,  sahibkar-
tacir,  ruhani  və  yüksək  savadlı  ziyalıları,  onların  övlad-
larını  rəsmən  “sinfi  düşmən”  adlandıraraq  onları  bütün 
vətəndaş hüquqlarından (səsvermə,  işləmə,  oxuma və b.) 
məhrum  edir  və  güllələmə,  Sibirə  sürgünə  göndərmə, 
yaxud  uzunmüddətli  həbs  yoluyla  cismən  məhv 
edilirdilər.  Buna  görə  də  vaxtilə  ali  təbəqədən  çıxmış 
insanlar  (o  sıradan  Ə.Qədimov)  öz  sinfi  mənsubluğunu 
gizlətməyə,  “proletar”  –  fəhlə-kəndli  övladı  olduğunu 
deməyə məcburdu. 
İzahatda  daha  sonra  oxuyuruq:  “Atam  yetmiş  yaşlı 
qocadır.  İndi  Şəki  Səhiyyə  Şöbəsində  təchizat  agentidir.  Mən 
işçi təbəqəsindənəm. 
1896-cı  ildən  1905-ci  ilədək  Asxabad
10
gimnaziyasında 
oxumuşam. 1904-cü ildə VII sinif şagirdiykən eserlərin
11
 şagird 
təşkilatına girmişəm. Bir il sonra VIII sinifdə oxuyarkən siyasi 
iş  üstündə  7  yoldaşımla  birgə  gimnaziyadan  çıxarılmışam. 
1906-da  ekstern  yolu  ilə  Gəncə  gimnaziyasını  bitirərək  Qazan 
Universitetinin  tibb  fakültəsinə  girmişəm.  Universitetdə 
tələbələr arasında 2 ilə yaxın fəal inqilabçı kimi güclü işləmişəm. 
1907-nin  sonunda  Qazandan  Asxabada  qaçmışam.  Burada  2 
dəfə  vilayət  dustaqxanasında  həbsdə  olmuşam.  1908-də 
Türküstan diyarından sürgün edilmişəm. Həmin il Bakıda Bibi-
                                                 
10
 Aşqabad. 
11
 Rusca “социалисты-революционеры” (“sosialist inqilabçılar”) 
sözündəndir.  Eser  partiyası  XX  yüzilin  başlanğıcında  çox  güclü  bir 
siyasi təşkilatdı. 1917-ci ildə Rusiyada onun 1 milyon üzvü vardı.  

---

 
36 
Heybət  zavodlarında  işləmişəm. 
Gizli  şəkildə  Türküstana  getmi-
şəm  və  1908-in  sonunda  eser 
partiyasından  çıxmışam.  Asxa-
badda  5-6  ay  gizli  yaşayaraq 
1909-da  İrana  –  Məşhədə  keç-
mişəm və burada 2 ilə yaxın İran 
inqilabçıları  ilə  işləmişəm.  1911-
də Məşhəddə Rusiya Baş konsulu 
məni  həbs  edib.  Konsulluqdan 
qaçmışam  və  Məşhəddəki  İran 
hakimiyyət  dairələrinin  yardı-
mıyla  oradan  Tehrana,  Tehran-
dan Bağdada, Bağdaddan da İstanbula qaçmışam. 
İstanbulda 1911-də indi Dağıstan İnqilab Komitəsinin sədri 
işləyən  yol. 
Qorxmazov’un  yardımı,  tövsiyəsi  ilə  indi  Şərqdə 
Təbliğat Şurasının üzvü olan yoldaş professor 
Bəhaəddin məni 
İstanbul  Universitetinin  tibb  fakültəsinə  götürüb  və  buranı 
1916-da bitirmişəm”. 
AYDINLATMA.  Son  cümlədə  adı  keçən  Cəlaləddin 
Əsildar  oğlu  Qorxmazov  (1877-1937)  Rusiya  və 
Dağıstanın  sovet  dönəmi  tarixində  mühüm  rol 
oynamış  görkəmli  dövlət  və  partiya  xadimi,  diplo-
mat,  alim  və  publisistdir.  Milliyyətcə  Türk  (Qumuq) 
olan  C.Qorxmazov  1877-ci  ildə  Dağıstanda  ata-
babalarının Kurtomqala kəndində doğulub. Onun ata 
babası Şeyx Şamil’in tərəfində çara qarşı vuruşduğuna 
görə  sonra  Sibirə  göndərilmiş  və  edam  edilmiş,  ana 
babası  isə  Şamillə  bir  yerdə  oxumuşdu.  Atası  Əsildar 
 
 
Ъялаляддин Горхмазов
 

---